تمیم بن حاتم در تراجم و رجال

تمیم بن حاتم
اطلاعات فردی
مذهب	شیعه
صحابی	امام علی (ع)
اطلاعات حدیثی
مشایخ	امام علی (ع)
راویان از او	ابوبکر حضرمی
اعتبار	مجهول / اتحاد با تمیم بن حذیم ناجی
تعداد روایات	۱
سایر	نام وی در منابع ذیل آمده است: اعیان الشیعة، ج۳، ص۶۳۹؛ تعلیقة الوحید، ص۷۳؛ تنقیح المقال، ج۱، ص۱۸۶، ر۱۴۵۰؛ جامع الرواة، ج۱، ص۱۳۲؛ الجامع فی الرجال، ج۱، ص۳۳۶؛ مستدرکات علم الرجال، ج۲، ص۷۳، ر۲۲۹۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۳۷۹، ر۱۹۱۹؛ الموسوعة الرجالیّة، ج۴، ص۸۲.

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تمیم بن حاتم است. تمیم بن حاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تمیم بن حاتم در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

تمیم بن حاتم در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب‌های علل الشرائع و روضه کافی واقع شده است:

وفي كتاب علل الشرائع، بإسناده إلى تميم بن حاتم قَالَ: كُنَّا مَعَ عَلِيٍّ(ع) حَيْثُ تَوَجَّهْنَا إِلَى الْبَصْرَةِ قَالَ فَبَيْنَمَا نَحْنُ نُزُولٌ إِذَا اضْطَرَبَتِ الْأَرْضُ فَضَرَبَهَا عَلِيٌّ(ع) بِيَدِهِ ثُمَّ قَالَ لَهَا مَا لَكِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا بِوَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ لَنَا أَمَا إِنَّهَا لَوْ كَانَتِ الزَّلْزَلَةُ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ لَأَجَابَتْنِي وَ لَكِنَّهَا لَيْسَتْ بِتِلْكَ و فی روضة الکافی: علی بن محمد، عن صالح، عن محمد بن سنان، عن ابن مسکان، عن أبی بکر الحضرمی، عن تمیم بن حاتم مثل ما فی کتاب العلل بتغییر یسیر غیر مغیر للمعنی المقصود.

تصحیف در نام راوی

نام راوی در نسخه‌ها به گونه‌های متفاوت ثبت شده است؛ مانند: تمیم بن جذیم، تمیم بن حذیم، تمیم بن خزیم، تمیم بن حزیم، تمیم بن جذلم و تمیم بن حاتم.

علامه مجلسی به این اختلاف اشاره کرده و نوشته است: "اختلف في تصحیح اسم والد تميم فقيل: حذيم بالحاء المهملة والذال المعجمة، وقيل: بالخاء المعجمة والزاي، وقيل: بالحاء المهملة المكسورة والذال المعجمة الساكنة والياء المفتوحة، وفي الصحاح بالحاء المهملة المفتوحة والذال المعجمة الساکنة واللام المفتوحة (حذلم)".

علامه حلی از راوی با عنوان تمیم بن حذلم یاد کرده و ابن داوود آن را به حقیقت نزدیک‌تر دانسته و نوشته است: "تميم بن حذيم، بكسر الحاء المهملة وسكون الذال المعجمة وفتح الياء المثناة تحت، الناجي، شهد معه وكان من خواصه، كذا أثبته الشيخ بخطه ورأيت بعض أصحابنا قد أثبته حذلم وهو أقرب، قال الجوهري: تميم بن حذلم من التابعين ورأیت هذا المصنف قد أثبت هذا الإسم بعينه في خواص أمیر المؤمنين(ع): تميم بن خزيم بالخاء المعجمة والزاء وهو وهم".

یادآوری: استشهاد ابن داوود به کلام جوهری خطاست؛ زیرا مراد از «تمیم بن حذلم» در عبارت جوهری، «تمیم بن حذلم الضبی» است؛ نه «تمیم بن حذلم الناجی» که راوی مورد بحث است.

جوهری نوشته است: "حذلم: اسم رجل. وتميم بن حذلم الضبي، من التابعين".

تغایر تمیم بن حذیم با تمیم بن حذلم

بر اساس تحقیق، «تمیم بن حذیم» غیر از «تمیم بن حذلم» است و هر یک راوی جداگانه است، به قرائن ذیل:

1. تصریح فیروزآبادی و زبیدی به تغایر آن دو.
2. اولی متصف به «الناجی» است؛ ولی دومی متصف به «الضبی».
3. تمیم بن حذلم از اصحاب ابن مسعود و ابوبکر و عمر شمرده شده است؛ ولی تمیم بن حذیم از اصحاب امام علی(ع).
4. شاهد دیگر بر تغایر دو عنوان، اختلاف طبقه است؛ زیرا «تمیم بن حذلم» عصر جاهلیت را ادراک کرده و از اصحاب پیامبر(ص) نیز شمرده شده است، اما «تمیم بن حذیم» عصر و زمان امیر مؤمنان(ع) و حادثه جنگ صفین را ادراک کرده است.
5. ذکر نام «تمیم بن حذلم» در رجال سنی و یاد کرد نام «تمیم بن حذیم» در رجال شیعه.
6. در کتب متعدد از تمیم ابن حذلم با کنیه «ابو سلمة» یاد شده؛ ولی در هیچ کتابی به کنیه «ابن حذیم» اشاره نشده است.

یادآوری: در بعضی اسناد «تمیم بن حذیم» به «تمیم بن حذلم» تصحیف شده است؛ از جمله:

1. ... عن عمر بن هارون، عن عمرو، عن جابر، عن محمد بن علی و تمیم بن حذلم، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ قَالَ النَّبِيُّ(ص) لِعَلِيٍّ: هُوَ أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ، تَأْتِي أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَاضِينَ مَرْضِيِّينَ،! وَ يَأْتِي عَدُوُّكَ غِضَاباً مُقْمَحِينَ- قَالَ [عَلِيٌ]: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ عَدُوِّي قَالَ: مَنْ تَبَرَّأَ مِنْكَ وَ لَعَنَكَ- ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): مَنْ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عَلِيّاً، يَرْحَمْهُ اللَّهُ.
2. قَالَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ السَّرِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْحَرِيرِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ عَلِيِّ الْحَرِيرِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ يَعْلَى الْأَسْلَمِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا شَرِيكٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ تَمِيمِ بْنِ حذلم، وَ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ ذَكَرَهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، وَ ذَكَرَهُ جَابِرٍ، عَنْ زَيْدِ بْنِ حَسَنٍ بَنُو مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَكَّلَهُمْ ذَكَرَ أَنَّ النَّبِيَّ بَيْنَمَا هُوَ جَالِسُ إِذْ مَرَّ بِهِ فِتْيَةً مِنْ بَنِي هَاشِمٍ فَتُغَيِّرَ لَوْنَهُ وَ اغْرَوْرَقَتْ عَيْنَاهُ بِالدُّمُوعِ، فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تَرَاكَ نَرَى فِي وَجْهِكَ تغيّرا يسوؤنا؟ فَقَالَ: إِنَّا أَهْلُ بَيْتِ اخْتَارَ اللَّهُ لَنَا الْآخِرَةِ عَلَى الدُّنْيَا، وَأَنْ أَهْلِ بَيْتِي سيلقون بَعْدِي بَلَاءً شَدِيداً وَ تَشْرِيداً، ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ قَوْماً فِي آخِرِ الزَّمَانِ مِنْ أَطْرَافِ الْأَرْضِ يَجْتَمِعُونَ كَمَا يَجْتَمِعُ قَزَعُ السَّحَابَ خَرِيفاً، فيبايعون رَجُلًا مِنِّي، فَيَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً . به قرینه روایت جابر، مراد از «تمیم»، تمیم بن حذیم است که به «حذلم» تصحیف شده است؛ زیرا جابر بن یزید جعفی در اسناد متعدد ازوی روایت کرده است.

شرح حال راوی

در کتب رجالی قدماء، تنها برقی و شیخ طوسی از «تمیم بن حذیم الناجی» یاد کرده و او را از خواص اصحاب امیر مؤمنان(ع) که در رکاب آن حضرت در جنگ‌ها حضور داشته، معرفی کرده‌اند و بیش از این، گزارشی از حال وی ارائه نکردند؛ لیکن در کتاب وقعه صفین و شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید برخی از رخدادهای جنگ صفین را از وی نقل کرده‌اند؛ نمونه‌ها:

1. «نَصْرٌ عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ تَمِيمٍ قَالَ: كَانَ عَلِيٌّ إِذَا سَارَ إِلَى الْقِتَالِ ذَكَرَ اسْمَ اللَّهِ حِينَ يَرْكَبُ ثُمَّ يَقُولُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى نِعَمِهِ عَلَيْنَا وَ فَضْلِهِ الْعَظِيمِ- ﴿سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾ ثُمَّ يَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ وَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يَقُولُ: اللَّهُمَّ إِلَيْكَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ أُتْعِبَتِ الْأَبْدَانُ وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ رُفِعَتِ الْأَيْدِي وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ- ﴿رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنْتَ خَيْرُ الْفَاتِحِينَ﴾ سِيرُوا عَلَى بَرَكَةِ اللَّهِ...».
2. «نَصْرٌ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَمِعْتُ تَمِيمَ بْنَ حِذْيَمٍ يَقُولُ: لَمَّا أَصْبَحْنَا مِنْ لَيْلَةِ الْهَرِيرِ نَظَرْنَا فَإِذَا أَشْبَاهُ الرَّايَاتِ أَمَامَ صَفِّ أَهْلِ الشَّامِ وَسْطَ الْفَيْلَقِ مِنْ حِيَالِ مَوْقِفِ مُعَاوِيَةَ فَلَمَّا أَسْفَرْنَا إِذَا هِيَ الْمَصَاحِفُ قَدْ رُبِطَتْ عَلَى أَطْرَافِ الرِّمَاحِ وَ هِيَ عِظَامُ مَصَاحِفِ الْعَسْكَرِ وَ قَدْ شَدُّوا ثَلَاثَةَ أَرْمَاحٍ جَمِيعاً وَ قَدْ رَبَطُوا عَلَيْهَا مُصْحَفَ الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ يُمْسِكُهُ عَشْرَةُ رَهْطٍ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو الطُّفَيْلِ اسْتَقْبَلُوا عَلِيّاً بِمِائَةِ مُصْحَفٍ وَ وَضَعُوا فِي كُلِّ مُجَنِّبَةٍ مِائَتَيْ مُصْحَفٍ وَ كَانَ جَمِيعُهَا خَمْسَمِائَةِ مُصْحَفٍ».
3. «نَصْرٌ عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ تَمِيمَ بْنَ حِذْيَمٍ النَّاجِي يَقُولُ: لَمَّا اسْتَقَامَ لِمُعَاوِيَةَ أَمْرُهُ لَمْ يَكُنْ شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ لِقَاءِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ فَلَمْ يَزَلْ يُكَاتِبُهُ وَ يُلْطِفُ حَتَّى أَتَاهُ فَلَمَّا قَدِمَ سَاءَلَهُ عَنْ عَرَبِ الْجَاهِلِيَّةِ قَالَ: وَ دَخَلَ عَلَيْهِ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ نَفَرٌ مَعَهُ فَقَالَ لَهُمْ مُعَاوِيَةُ: تَعْرِفُونَ هَذَا هَذَا؟ فَارِسُ صِفِّينَ وَ شَاعِرُهَا هَذَا خَلِيلُ أَبِي الْحَسَنِ قَالَ: ثُمَّ قَالَ يَا أَبَا الطُّفَيْلِ مَا بَلَغَ مِنْ حُبِّكَ عَلِيّاً؟ قَالَ: حُبُّ أُمِّ مُوسَى لِمُوسَى قَالَ: فَمَا بَلَغَ مِنْ بُكَائِكَ عَلَيْهِ؟ قَالَ: بُكَاءُ الْعَجُوزِ الْمِقْلَاةِ وَ الشَّيْخِ الرَّقُوبِ إِلَى اللَّهِ أَشْكُو تَقْصِيرِي فَقَالَ مُعَاوِيَةُ: وَ لَكِنَّ أَصْحَابِي هَؤُلَاءِ لَوْ كَانُوا سُئِلُوا عَنِّي مَا قَالُوا فِيَّ مَا قُلْتَ فِي صَاحِبِكَ قال [قَالُوا]: إِنَّا وَ اللَّهِ لَا نَقُولُ الْبَاطِلَ».
4. «قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ حَدَّثَنِي جَابِرُ بْنُ يَزِيدَ عَنْ تَمِيمِ بْنِ حِذْيَمٍ قَالَ: قَدِمَ عَلَيْنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ(ع) وَ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ يَسْتَنْفِرَانِ النَّاسَ إِلَى عَلِيٍّ(ع) وَ مَعَهُمَا كِتَابُهُ فَلَمَّا فَرَغَا مِنْ كِتَابِهِ قَامَ الْحَسَنُ(ع) وَ هُوَ فَتًى حَدَثٌ وَ اللَّهِ إِنِّي لَأَرْثِي لَهُ مِنْ حَدَاثَةَ سِنِّهِ وَ صُعُوبَةِ مَقَامِهِ فَرَمَاهُ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ وَ هُمْ يَقُولُونَ اللَّهُمَّ سَدِّدْ مَنْطِقَ ابْنِ بِنْتِ نَبِيِّنَا فَوَضَعَ يَدَهُ عَلَى عَمُودٍ يَتَسَانَدُ إِلَيْهِ وَ كَانَ عَلِيلًا مِنْ شَكْوَى بِهِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْكَبِيرِ الْمُتَعَالِ...».

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات تمیم بن حذیم ناشناخته است؛ ولی در بیشتر اسناد روایات، جابر بن یزید جعفی که از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) شمرده شده است، از وی روایت کرده و از این استفاده می‌شود که وی تا اواخر قرن اول هجری قمری زنده بوده است.

آیت الله بروجردی، تمیم بن حاتم را که در سند روایت کافی واقع شده و مصحف تمیم بن حذیم است، از طبقه دوم دانسته است.

استادان و شاگردان راوی

تمیم از ابن عباس، اشعث بن قیس و عقبة بن حمیری روایت کرده که از استادان حدیثی وی شمرده می‌شوند و بیشتر روایات تمیم از جابر بن یزید جعفی نقل شده که از شاگردان حدیثی وی است. ابن ماکولا از شخصی به نام عبدالرحمن بن حذیم الکوغی اسم برده و او را برادر تمیم و راوی از او معرفی کرده است.

مذهب راوی

تمیم بن حذیم از راویان کوفی امامی است که در صراط مستقیم ولایت حرکت کرده و هیچ انحراف و لغزشی از وی صورت نگرفته است، از این رو برقی او را در ردیف قنبر غلام علی(ع) و اصبغ بن نباته و عامر بن وائله از خواص اصحاب امیر المؤمنین(ع) برشمرده است.

جایگاه حدیثی راوی

شیخ طوسی تنها به ذکر نام راوی و عبارت "شهد مع علي(ع)" بسنده کرده؛ ولی برقی با تعبیر "من خواص أصحاب أمير المؤمنين(ع) " از او یاد کرده است که از جلالت و منزلت بالای راوی نشان دارد، از این رو علامه حلی و ابن داوود نام راوی را در قسم یکم از کتاب رجال خودشان ذکر کردند .

نام و نسب

• برخی از دانشمندان رجال احتمال داده‌اند او همان تمیم بن حذیم ناجی باشد.

طبقه راوی

• الثانية

جرح و تعدیل شیعه

• زنجانی: «المظنون اتحاده مع تميم بن حذيم الناجي مع كون المراد من قول الشيخ "في رجاله شهد معه" الحضور معه في غزواته كما هو الظاهر لا الشهادة»، «الرجل معدود عندي في الحسان».
• خویی: مجهول
• مامقانی: مجهول

مشایخ در روایت

• امام علی

روایت‌کنندگان از او

• ابو بکر حضرمی

منابع رجال و تراجم شیعه

منهج المقال (محمد بن علی استرآبادی)

• في الروضة: عن أبي بكر الحضرمي عنه قال: كنّا مع أمير المؤمنين عليه‌السلام فاضطربت الأرض، فوجأها بيده ثمّ قال لها: «اسكني مالَكِ»، ثمّ التَفَتَ إلينا فقال: «أما إنّها لو كانت الّتي قال الله عزَّوجلَّ لأجابتني، ولكنّها ليست بتلك».

تنقيح المقال في علم الرجال (عبدالله مامقانی)

• لم أقف فيه إلاّ على رواية أبي بكر الحضرمي، عنه، عن أمير المؤمنين عليه السلام بعد حديث عليّ بن الحسين عليهما السلام مع يزيد لعنه اللّه في كتاب الروضة من الكافي
• و حاله مجهول

معجم رجال الحدیث (سید ابوالقاسم خوئی)

• روى عن أمير المؤمنين(ع)، و روى عنه أبو بكر الحضرمي .

جستارهای وابسته

• تمیم بن حذیم ناجی