مکر الهی

مقدمه

از مکر الهی در قرآن با واژه‌های گوناگونی یاد شده است:

1. مکر و مشتقات آن: روی هم ۱۰ بار درباره خدا به کار رفته‌اند: (ر. ک ﴿أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ﴾، ﴿وَقَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَكْرُ جَمِيعًا يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ﴾، ﴿وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ که در دو مورد «ماکرین» با «خیر» ﴿وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾، ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾ و یک‌بار با «اسرع» همراه شده است.﴿وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيَاتِنَا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَكْرًا إِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ﴾
2. کید و مشتقات آن: سه بار درباره خدا آمده‌اند: دو بار به صورت «کید» ﴿وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ﴾، ﴿وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ﴾ و یک بار درباره مجازات کید کنندگان به صورت «أَکیدُ» آمده است. ﴿وَأَكِيدُ كَيْدًا﴾ واژه «مَکیدون» ﴿أَمْ يُرِيدُونَ كَيْدًا فَالَّذِينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَكِيدُونَ﴾ نیز به کید خدا اشاره دارد.
3. خدعه: تنها یک بار ﴿إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَى يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ به شکل ﴿وَهُوَ خَادِعُهُمْ﴾ درباره خدا اطلاق شده است. برخی مفسران انتساب مکر، کید و خدعه را به خدا به طریق مزاوجت ـ جمع کردن میان دو معنای متفاوت یک واژه ـ یا مشاکله کلام ـ یاد کردن از چیزی با لفظ غیر آن به جهت همراه بودن آن با غیر ـ که هر دو از محسنّات بدیعی‌اند، دانسته‌اند.
4. استدراج: دو بار به خدا استناد یافته است ﴿وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿فَذَرْنِي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهَذَا الْحَدِيثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾ و به گفته مفسران همان مکر الهی درباره تکذیب کنندگان است.

تبیین مکر خدا

مفسران درباره مکر الهی متفاوت سخن گفته‌اند: برخی به کلی مکر را به دوگونه ناپسند (مکر ابتدایی) و پسندیده (مکر کیفری) قسمت کرده و مکر بندگان را از آن رو که ابتدایی و برای ضرر رساندن به غیر است ناپسند خوانده و مکر الهی را که کیفری است و در جهت عدالت است، پسندیده دانسته‌اند. بر این اساس، انتساب مکر به خدا نه تنها قبیح نیست، کمال او و برخاسته از صفت عدالت وی است و همان گونه که قرآن جزای بدی را بدی دانسته است: ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ و به مؤمنان رخصت داده است در مقابل تجاوز به جان و مالشان مقابله به مثل کنند: ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾ اگر کسی برای مقابله با دین الهی مکر کند، خدا در مقابل مکر او مکر می‌کند و این ظلم نیست.

مراد از مکر خدا جزای ناخوشایندی است که وی به اهل مکر می‌دهد، چنان که آنها را به بلعیده شدن به کام زمین یا به عذاب ناگهانی تهدید می‌کند: ﴿أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ﴾ و از خواری‌شان نزد خدا و گرفتاری به عذاب شدید خبر می‌دهد: ﴿وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ﴾؛ آن گونه که آل فرعون را که با موسی(ع) از در مکر وارد شده بودند، عذابی بد فرو گرفت و حضرت از شرّ مکر آنان در امان ماند: ﴿فَوَقَاهُ اللَّهُ سَيِّئَاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ﴾ که مکر بد جز به اهل آن برنمی‌گردد: ﴿اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا﴾؛ همچنین به پیامبر(ص) خویش سفارش می‌کند فرجام مکر گذشتگان و ویرانی خانه‌ها و نابودی‌شان را با چشم دل بنگرد و قوم خود را نیز آگاه کند، تا از سرنوشت آنان عبرت بگیرند: ﴿فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ﴾.

بر اساس آیه ﴿وَقَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَكْرُ جَمِيعًا يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ﴾ حقیقت و همه مکر از آنِ خداست. و مکر دیگران با تسهیل و سبب‌سازی خدا انجام می‌گیرد؛ ولی آنها می‌پندارند که خود مکر می‌کنند. برخی نیز مکر را به اسباب مکر معنا کرده و گفته‌اند اسباب مکر نزد خداست و مکر هیچ کس به کسی زیان نمی‌رساند، جز آنکه خدا بخواهد؛ به دیگر سخن، هر مکری به اذن خدا و آفریده اوست، چنان که آیه ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا لِيَمْكُرُوا فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾ بر این مطلب تأکید می‌کند. برخی مکر الهی را به امر و تدبیر وی معنا کرده و گفته‌اند: خدا با بیان حجت و دلیل برای بندگان، مکر فریبکاران را آشکار ساخته و آن را به خودشان برمی‌گرداند و بعضی معتقدند: خدا مالک جزاء بر مکر است و نامیدن جزای مکر به مکر از روی نامگذاری عقوبت به اسم گناه است. گفتنی است برخی از مفسران، مکر الهی را استدراج دانسته و در معنای ﴿وَقَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَكْرُ جَمِيعًا يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ﴾ گفته‌اند: تمام مکرها، مخالفت‌ها و ستم و تجاوزها که از بندگان سرکش در زمینه وظایف دینی آشکار می‌شود و همه حوادثی که با آن روبه‌رو می‌شوند و آنچه در درونشان پنهان می‌کنند یا خواهش‌های نفسانی آنان، همه مکر الهی و استدراج‌اند که ایشان را گام به گام به سوی آتش می‌کشانند و همان‌گونه که مکر شده بی‌توجه و آگاهی در دام مکر کننده گرفتار می‌آید، بنده نافرمان نیز براثر فراوانی نعمت‌ها غافل گشته و بی‌اینکه خود دریابد، یکباره خویش را گرفتار عذاب می‌بیند و راهی برای برگشت ندارد..