سلام در معارف و سیره نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۵۱

مقدمه

سلام در لغت به معانی گوناگون آماده که یکی از آنها «تحیت» است. قرآن کریم می‌فرماید: وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى^[۱].

در میان جوامع مختلف از الفاظ یا رفتار‌های مختلفی برای این منظور استفاده می‌شود. در برخی جوامع، مردم به جای سلام خم می‌شوند یا کلاه خود را بر می‌دارند یا دست خود را به سینه می‌گذارند و... که در اعمال همه آنها نوعی ذلت و خواری دیده می‌شود، اما شارع مقدس کلمه سلام را به عنوان تنها کلمه‌ای که احکام خاصی را به دنبال خود دارد، قرار داده است.

در اسلام، روابط اجتماعی با سلام آغاز می‌گردد و به آن سفارش زیادی شده است. سلام چراغ سبزی است که برای آغاز یک برادری و ارتباط انسانی روشن می‌شود. شخص با سلام کردن خود در واقع به طرف اعلام می‌کند که وی خواستار برقرار کردن روابط دوستانه با اوست و اگر طرف مقابل هم واکنش عاطفی خوب نشان دهد، این روابط به مرحله جدیدی کشانده می‌شود و صمیمی‌تر و عمیق‌تر خواهد شد. هرگاه کسی شما را ستایش کند، شما نیز باید به ستایشی مثل آن یا بهتر پاسخ دهید... .

شیعه معتقد است احکام اسلام از روی مصالح و مفاسد جعل گردیده است؛ لذا امری که در اسلام واجب یا مستحب است، مصلحت ذاتی دارد. رسیدن به علت و فلسفه احکام اسلام به طور کامل میسر نیست، مگر اینکه از ناحیه خود شارع به آن تصریح شده باشد؛ از این‌رو برخی مصالح و مفاسد را فی‌الجمله عقل‌های انسان‌ها می‌فهمد. سلام نیز از این قاعده مستثنا نیست^[۲].

سیره پیامبر اکرم (ص) در سلام

عدم تبعیض در ادای سلام: در سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) آمده است که حضرت به هر کس می‌رسید سلام می‌کرد، چه توانگر، چه درویش و فقیر و چه کودک و بزرگ: «وَ يُسَلِّمُ عَلَى مَنِ اسْتَقْبَلَهُ مِنْ غَنِيٍّ وَ فَقِيرٍ وَ كَبِيرٍ وَ صَغِيرٍ»^[۳].

سلام به کودکان: در زمان پیامبر (ص) به کودکان سلام نمی‌کردند یا کمتر اتفاق می‌افتاد که به آنها سلام کنند. اما پیامبر گرامی اسلام (ص) پیوسته به کودکان سلام می‌کرد و می‌فرمود: من هرگز از سلام کردن به کودکان تا هنگام مرگ دست برنمی‌دارم، تا اینکه بعد از من سنت گردد^[۴]. در روایتی از انس آمده است که وی می‌گوید: ما در حال بازی بودیم که پیامبر از کنار ما گذشت و فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا صِبْيَانٍ»^[۵]؛ سلام، بر شما ای بچه‌ها.

سلام قبل از هر کلام: در حدیث نبوی آمده است که اگر کسی قبل از سلام سخن بگوید، و جواب او را ندهید: «مَنْ بَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ فَلَا تُجِيبُوهُ»^[۶].

سبقت گرفتن در سلام: در حدیث نبوی برای سبقت گرفتن در سلام سفارش زیادی شده است و آمده است که حضرت فرمود سزاوار‌ترین مردم به خدا و رسول خدا کسی است که با سلام بر دیگران سبقت گیرد: «رَسُولُ اللَّهِ (ص): إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلَامِ»^[۷]. همچنین سلام به عنوان یکی از نشانه‌های آدم متواضع آمده^[۸] و ثواب بیشتری برای سلام‌کننده در نظر گرفته شده است^[۹].

واجب بودن جواب سلام: جواب سلام در اسلام واجب شمرده شد و در حدیث نبوی آمده است: «السَّلَامُ تَطَوُّعٌ وَ الرَّدُّ فَرِيضَةٌ»^[۱۰].

ادای جواب بهتر از سلام: مستحب است جواب سلام بهتر از سلام باشد: وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا...^[۱۱]؛ این امر باعث می‌شود ارتباط دو طرف صمیمی شود. در سیره پیامبر اسلام (ص) آمده است که هرگاه یکی از مسلمانان بر حضرت سلام می‌کرد و می‌گفت: سَلَامٌ عَلَيْكَ حضرت جواب سلام او را این‌گونه می‌داد: «وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ» و اگر کسی این‌گونه سلام می‌کرد: السَّلَامُ عَلَيْكِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ آن‌گاه حضرت در پاسخ می‌فرمود: «عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ»^[۱۲].^[۱۳]

پرسش مستقیم

سیره اجتماعی پیامبر خاتم در سلام کردن چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم

پانویس

↑ «و درود بر کسی که از رهنمود (خداوند) پیروی کند» سوره طه، آیه ۴۷.
↑ برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم ص ۱۳.
↑ سنن النبی، ص۴۱.
↑ سنن النبی، ص۴۲.
↑ تربیت فرزند، ص۱۰۶ (به نقل از: مسند ابن حنبل).
↑ میزان الحکمه، حدیث ۸۸۴۰.
↑ میزان الحکمه، حدیث ۸۸۴۶.
↑ رسول الله (ص): «الْبَادِي بِالسَّلَامِ بَرِئَ مِنَ الْكِبْرِ» (منتخب میزان الحکمه، حدیث ۸۸۴۸).
↑ امام علی (ع): «لِلسَّلَامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً؛ تِسْعَةٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِي وَ وَاحِدٌ لِلرَّادِّ» (منتخب میزان الحکمه، حدیث ۸۸۵۰).
↑ نهج الفصاحه، حدیث ۱۷۷۵؛ میزان الحکمه، حدیث ۸۸۵۴.
↑ «و چون به شما درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید» سوره نساء، آیه ۸۶.
↑ سنن النبی، ص۱۳۶.
↑ برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم ص۱۵.

[1] «و درود بر کسی که از رهنمود (خداوند) پیروی کند» سوره طه، آیه ۴۷.

[2] برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم ص ۱۳.

[3] سنن النبی، ص۴۱.

[4] سنن النبی، ص۴۲.

[5] تربیت فرزند، ص۱۰۶ (به نقل از: مسند ابن حنبل).

[6] میزان الحکمه، حدیث ۸۸۴۰.

[7] میزان الحکمه، حدیث ۸۸۴۶.

[8] رسول الله (ص): «الْبَادِي بِالسَّلَامِ بَرِئَ مِنَ الْكِبْرِ» (منتخب میزان الحکمه، حدیث ۸۸۴۸).

[9] امام علی (ع): «لِلسَّلَامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً؛ تِسْعَةٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِي وَ وَاحِدٌ لِلرَّادِّ» (منتخب میزان الحکمه، حدیث ۸۸۵۰).

[10] نهج الفصاحه، حدیث ۱۷۷۵؛ میزان الحکمه، حدیث ۸۸۵۴.

[11] «و چون به شما درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید» سوره نساء، آیه ۸۶.

[12] سنن النبی، ص۱۳۶.

[13] برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم ص۱۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

@@ خط ۱۳: / خط ۱۳: @@
 در [[اسلام]]، روابط اجتماعی با سلام آغاز می‌گردد و به آن سفارش زیادی شده است. سلام چراغ سبزی است که برای آغاز یک [[برادری]] و ارتباط [[انسانی]] روشن می‌شود. شخص با [[سلام کردن]] خود در واقع به طرف اعلام می‌کند که وی خواستار برقرار کردن روابط دوستانه با اوست و اگر طرف مقابل هم واکنش [[عاطفی]] خوب نشان دهد، این روابط به مرحله جدیدی کشانده می‌شود و صمیمی‌تر و عمیق‌تر خواهد شد. هرگاه کسی شما را [[ستایش]] کند، شما نیز باید به ستایشی مثل آن یا بهتر پاسخ دهید... .
-[[شیعه]] [[معتقد]] است [[احکام اسلام]] از روی [[مصالح]] و [[مفاسد]] جعل گردیده است؛ لذا امری که در اسلام [[واجب]] یا [[مستحب]] است، [[مصلحت]] ذاتی دارد. رسیدن به علت و [[فلسفه]] احکام اسلام به طور کامل میسر نیست، مگر اینکه از ناحیه خود [[شارع]] به آن تصریح شده باشد؛ از این‌رو برخی مصالح و مفاسد را فی‌الجمله عقل‌های [[انسان‌ها]] می‌فهمد. سلام نیز از این قاعده مستثنا نیست<ref>[[محمد جواد برهانی|برهانی، محمد جواد]]، [[سیره اجتماعی پیامبر اعظم (کتاب)|سیره اجتماعی پیامبر اعظم]]، ص ۱۳.</ref>.
+[[شیعه]] [[معتقد]] است [[احکام اسلام]] از روی [[مصالح]] و [[مفاسد]] جعل گردیده است؛ لذا امری که در اسلام [[واجب]] یا [[مستحب]] است، [[مصلحت]] ذاتی دارد. رسیدن به علت و [[فلسفه]] احکام اسلام به طور کامل میسر نیست، مگر اینکه از ناحیه خود [[شارع]] به آن تصریح شده باشد؛ از این‌رو برخی مصالح و مفاسد را فی‌الجمله عقل‌های [[انسان‌ها]] می‌فهمد. سلام نیز از این قاعده مستثنا نیست<ref>[[محمد جواد برهانی|برهانی، محمد جواد]]، [[سیره اجتماعی پیامبر اعظم - برهانی (کتاب)|سیره اجتماعی پیامبر اعظم]] ص ۱۳.</ref>.
 == سیره پیامبر اکرم {{صل}} در سلام ==
-«'''عدم تبعیض در ادای [[سلام]]''': در [[سیره]] [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} آمده است که حضرت به هر کس می‌رسید سلام می‌کرد، چه توانگر، چه درویش و [[فقیر]] و چه [[کودک]] و بزرگ: {{متن حدیث|وَ يُسَلِّمُ عَلَى مَنِ اسْتَقْبَلَهُ مِنْ غَنِيٍّ وَ فَقِيرٍ وَ كَبِيرٍ وَ صَغِيرٍ}}<ref>سنن النبی، ص۴۱.</ref>.
+'''عدم تبعیض در ادای [[سلام]]''': در [[سیره]] [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} آمده است که حضرت به هر کس می‌رسید سلام می‌کرد، چه توانگر، چه درویش و [[فقیر]] و چه کودک و بزرگ: {{متن حدیث|وَ يُسَلِّمُ عَلَى مَنِ اسْتَقْبَلَهُ مِنْ غَنِيٍّ وَ فَقِيرٍ وَ كَبِيرٍ وَ صَغِيرٍ}}<ref>سنن النبی، ص۴۱.</ref>.
-'''سلام به [[کودکان]]''': در زمان پیامبر {{صل}} به کودکان سلام نمی‌کردند یا کمتر اتفاق می‌افتاد که به آنها سلام کنند. اما پیامبر گرامی اسلام {{صل}} پیوسته به کودکان سلام می‌کرد و می‌فرمود: من هرگز از [[سلام کردن]] به کودکان تا هنگام [[مرگ]] دست برنمی‌دارم، تا اینکه بعد از من [[سنت]] گردد<ref>سنن النبی، ص۴۲.</ref>. در روایتی از انس آمده است که وی می‌گوید: ما در حال [[بازی]] بودیم که [[پیامبر]] از کنار ما گذشت و فرمود: {{متن حدیث|السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا صِبْيَانٍ}}<ref>تربیت فرزند، ص۱۰۶ (به نقل از: مسند ابن حنبل).</ref>؛ سلام، بر شما ای بچه‌ها.
+'''سلام به کودکان''': در زمان پیامبر {{صل}} به کودکان سلام نمی‌کردند یا کمتر اتفاق می‌افتاد که به آنها سلام کنند. اما پیامبر گرامی اسلام {{صل}} پیوسته به کودکان سلام می‌کرد و می‌فرمود: من هرگز از [[سلام کردن]] به کودکان تا هنگام [[مرگ]] دست برنمی‌دارم، تا اینکه بعد از من [[سنت]] گردد<ref>سنن النبی، ص۴۲.</ref>. در روایتی از انس آمده است که وی می‌گوید: ما در حال [[بازی]] بودیم که [[پیامبر]] از کنار ما گذشت و فرمود: {{متن حدیث|السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا صِبْيَانٍ}}<ref>تربیت فرزند، ص۱۰۶ (به نقل از: مسند ابن حنبل).</ref>؛ سلام، بر شما ای بچه‌ها.
 '''سلام قبل از هر [[کلام]]''': در حدیث نبوی آمده است که اگر کسی قبل از سلام سخن بگوید، و جواب او را ندهید: {{متن حدیث|مَنْ بَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ فَلَا تُجِيبُوهُ}}<ref>میزان الحکمه، حدیث ۸۸۴۰.</ref>.
@@ خط ۲۶: / خط ۲۶: @@
 '''[[واجب]] بودن جواب سلام''': جواب سلام در [[اسلام]] واجب شمرده شد و در حدیث نبوی آمده است: {{متن حدیث|السَّلَامُ تَطَوُّعٌ وَ الرَّدُّ فَرِيضَةٌ}}<ref>نهج الفصاحه، حدیث ۱۷۷۵؛ میزان الحکمه، حدیث ۸۸۵۴.</ref>.
-'''ادای جواب بهتر از سلام''': [[مستحب]] است جواب سلام بهتر از سلام باشد: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا...}}<ref>«و چون به شما درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید» سوره نساء، آیه ۸۶.</ref>؛ این امر باعث می‌شود ارتباط دو طرف صمیمی شود. در [[سیره]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} آمده است که هرگاه یکی از [[مسلمانان]] بر حضرت [[سلام]] می‌کرد و می‌گفت: {{عربی|سَلَامٌ عَلَيْكَ}} حضرت جواب سلام او را این‌گونه می‌داد: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ}} و اگر کسی این‌گونه سلام می‌کرد: {{عربی|السَّلَامُ عَلَيْكِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ}} آن‌گاه حضرت در پاسخ می‌فرمود: {{متن حدیث|عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ}}<ref>سنن النبی، ص۱۳۶.</ref>.<ref>[[محمد جواد برهانی|برهانی، محمد جواد]]، [[سیره اجتماعی پیامبر اعظم (کتاب)|سیره اجتماعی پیامبر اعظم]]، ص۱۵.</ref>
+'''ادای جواب بهتر از سلام''': [[مستحب]] است جواب سلام بهتر از سلام باشد: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا...}}<ref>«و چون به شما درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید» سوره نساء، آیه ۸۶.</ref>؛ این امر باعث می‌شود ارتباط دو طرف صمیمی شود. در [[سیره]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} آمده است که هرگاه یکی از [[مسلمانان]] بر حضرت [[سلام]] می‌کرد و می‌گفت: {{عربی|سَلَامٌ عَلَيْكَ}} حضرت جواب سلام او را این‌گونه می‌داد: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ}} و اگر کسی این‌گونه سلام می‌کرد: {{عربی|السَّلَامُ عَلَيْكِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ}} آن‌گاه حضرت در پاسخ می‌فرمود: {{متن حدیث|عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ}}<ref>سنن النبی، ص۱۳۶.</ref>.<ref>[[محمد جواد برهانی|برهانی، محمد جواد]]، [[سیره اجتماعی پیامبر اعظم - برهانی (کتاب)|سیره اجتماعی پیامبر اعظم]] ص۱۵.</ref>
-==[[آداب]] [[سلام]] در [[سیره پیامبر اعظم]]{{صل}}==
-===[[عدم تبعیض]] در ادای سلام===
-در [[سیره پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} آمده است که حضرت به هر کس می‌رسید سلام می‌کرد، چه توانگر، چه [[درویش]] و [[فقیر]] و چه [[کودک]] و بزرگ:{{متن حدیث|وَ يُسَلِّمُ عَلَى مَنِ اسْتَقْبَلَهُ مِنْ غَنِيٍّ وَ فَقِيرٍ وَ كَبِيرٍ وَ صَغِيرٍ}}<ref>سنن النبی، ص۴۱.</ref>؛
-===سلام به [[کودکان]]===
-در [[زمان پیامبر]]{{صل}} به کودکان [[سلام]] نمی‌کردند یا کمتر اتفاق می‌افتاد که به آنها سلام کنند. اما [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} پیوسته به کودکان سلام می‌کرد و می‌فرمود: من هرگز از [[سلام کردن]] به کودکان تا هنگام [[مرگ]] دست بر نمی‌دارم، تا این که بعد از من [[سنت]] گردد<ref>سنن النبی، ص۴۲.</ref>. در روایتی از انس آمده است که وی می‌گوید: ما در حال [[بازی]] بودیم که [[پیامبر]]{{صل}} از کنار ما گذشت و فرمود: سلام، بر شما ای بچه‌ها.<ref>{{متن حدیث|السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا صِبْيَانُ}}؛تربیت فرزند، ص۱۰۶ (به نقل از: مسند ابن حنبل).</ref>؛
-===سلام قبل از هر [[کلام]]===
-در [[حدیث نبوی]] آمده است که اگر کسی قبل از سلام سخن بگوید، جواب او را ندهید: {{متن حدیث|مَنْ بَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ فَلَا تُجِيبُوهُ}}<ref>میزان الحکمه، ح۸۸۴۰.</ref>؛
-===[[سبقت]] گرفتن در سلام===
-در حدیث نبوی برای سبقت گرفتن در سلام سفارش زیادی شده است و آمده است که حضرت فرمود سزاوار‌ترین [[مردم]] به [[خدا]] و [[رسول خدا]] کسی است که با سلام بر دیگران سبقت گیرد:{{متن حدیث|رَسُولُ اللَّهِ{{صل}}: إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلَامِ}}<ref>میزان الحکمه، ح۸۸۴۶.</ref>.
-همچنین سلام به عنوان یکی از نشانه‌های [[آدم]] [[متواضع]] آمده<ref>{{متن حدیث|الْبَادِئُ بِالسَّلامِ بَرِيءٌ مِنَ الْكِبْرِ}}؛ منتخب میزان الحکمه، ح۸۸۴۸.</ref> و [[ثواب]] بیشتری برای سلام کننده در نظر گرفته شده است<ref>امام علی{{ع}}: {{متن حدیث|لِلسَّلَامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعَةٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِي وَ وَاحِدَةٌ لِلرَّادِّ}}؛ (منتخب میزان الحکمه، ح۸۸۵۰). </ref>.
-===[[واجب]] بودن جواب سلام===
-جواب سلام در [[اسلام]] واجب شمرده شد و در حدیث نبوی آمده است: {{متن حدیث|السَّلَامُ تَطَوُّعٌ وَ الرَّدُّ فَرِيضَةٌ}}<ref>نهج الفصاحه، ش۱۷۷۵؛ میزان الحکمه، ح۸۸۵۴.</ref>؛
-===ادای جواب بهتر از سلام===
-[[مستحب]] است جواب سلام بهتر از سلام باشد: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا...}}<ref>«و چون به شما درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید؛ بی‌گمان خداوند حسابرس همه چیز است» سوره نساء، آیه ۸۶.</ref>.
-این امر باعث می‌شود ارتباط دو طرف صمیمی شود. در [[سیره]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}} آمده است که هر گاه یکی از [[مسلمانان]] بر حضرت [[سلام]] می‌کرد و می‌‌گفت: {{متن قرآن|سَلَامٌ عَلَيْكُ}}<ref>«درود بر شما!» سوره انعام، آیه ۵۴.</ref> حضرت جواب سلام او را این‌گونه می‌داد: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ}} و اگر کسی این‌گونه سلام می‌کرد {{متن حدیث|السَّلَامُ عَلَيْكِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ}} آن‌گاه حضرت در پاسخ میفرمود: {{متن حدیث|عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ}}<ref>سنن النبی، ص۸۶.</ref>.<ref>[[محمد جواد برهانی|برهانی، محمد جواد]]، [[سیره اجتماعی پیامبر اعظم - برهانی (کتاب)|سیره اجتماعی پیامبر اعظم]]، ص 15-17.</ref>
 == پرسش مستقیم ==
@@ خط ۵۳: / خط ۳۳: @@
 == منابع ==
 {{منابع}}
-# [[پرونده:1100808.jpg|22px]] [[محمد جواد برهانی|برهانی، محمد جواد]]، [[سیره اجتماعی پیامبر اعظم (کتاب)|'''سیره اجتماعی پیامبر اعظم''']]
 # [[پرونده:1100808.jpg|22px]] [[محمد جواد برهانی|برهانی، محمد جواد]]، [[سیره اجتماعی پیامبر اعظم - برهانی (کتاب)|'''سیره اجتماعی پیامبر اعظم''']]
 {{پایان منابع}}