سوره انفال: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-{{مدخل‌های وابسته}} +{{مدخل وابسته}})) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = سوره | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[سوره انفال در علوم قرآنی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
"أنفال" به معنای منابع و [[ثروت‌های عمومی]] در [[طبیعت]] (جنگل، دریا و [[معدن]]) است. در نخستین [[آیه]] این [[سوره]] [[حکم]] ثروت‌های عمومی و اینکه از آن کیست و چگونه و در چه راهی [[مصرف]] می‌شود بیان شده است. این سوره پس از [[هجرت به مدینه]] و وقوع [[جنگ بدر]] در [[ماه رمضان]]، در [[سال دوم هجری]] نازل شده است. | "أنفال" به معنای منابع و [[ثروت‌های عمومی]] در [[طبیعت]] (جنگل، دریا و [[معدن]]) است. در نخستین [[آیه]] این [[سوره]] [[حکم]] ثروت‌های عمومی و اینکه از آن کیست و چگونه و در چه راهی [[مصرف]] می‌شود بیان شده است. این سوره پس از [[هجرت به مدینه]] و وقوع [[جنگ بدر]] در [[ماه رمضان]]، در [[سال دوم هجری]] نازل شده است. | ||
به دو دلیل به این سوره "[[انفال]]" می‌گویند: | به دو دلیل به این سوره "[[انفال]]" می‌گویند: | ||
#واژه "انفال" در آغاز این سوره دو بار به‌کار رفته و در هیچ جای دیگر [[قرآن]] نیامده است. | # واژه "انفال" در آغاز این سوره دو بار به‌کار رفته و در هیچ جای دیگر [[قرآن]] نیامده است. | ||
#[[احکام]] [[انفال]] و ثروت‌های عمومی در این سوره آمده است. | # [[احکام]] [[انفال]] و ثروت‌های عمومی در این سوره آمده است. | ||
از [[سیاق آیات]] این سوره به‌دست می‌آید که این سوره در [[مدینه]] و بعد از واقعه جنگ بدر نازل شده، به [[شهادت]] این که پاره‌ای از [[اخبار]] این [[جنگ]] را نقل می‌کند و مسائل متفرقه‌ای در باره [[جهاد]] و [[غنیمت]] [[جنگی]] و انفال و در آخر اموری را مربوط به [[هجرت]] ذکر می‌نماید | از [[سیاق آیات]] این سوره به‌دست می‌آید که این سوره در [[مدینه]] و بعد از واقعه جنگ بدر نازل شده، به [[شهادت]] این که پاره‌ای از [[اخبار]] این [[جنگ]] را نقل می‌کند و مسائل متفرقه‌ای در باره [[جهاد]] و [[غنیمت]] [[جنگی]] و انفال و در آخر اموری را مربوط به [[هجرت]] ذکر می‌نماید | ||
==ویژگی‌های سوره انفال== | == ویژگی‌های سوره انفال == | ||
#این سوره ۷۵ آیه به عدد [[کوفی]]، ۷۶ آیه به عدد حجازی و [[بصری]]، ۷۷ آیه به عدد شامی، ۱۲۴۴ یا ۱۲۹۵ کلمه و ۵۳۸۸ یا ۵۲۸۰ حرف دارد. | # این سوره ۷۵ آیه به عدد [[کوفی]]، ۷۶ آیه به عدد حجازی و [[بصری]]، ۷۷ آیه به عدد شامی، ۱۲۴۴ یا ۱۲۹۵ کلمه و ۵۳۸۸ یا ۵۲۸۰ حرف دارد. | ||
#در ترتیب [[نزول]]، هشتاد و هشتمین سوره قرآن است که پس از [[سوره بقره]] و پیش از [[سوره آل عمران]] نازل شد و در [[مصحف]] موجود هشتمین سوره قرآن است. | # در ترتیب [[نزول]]، هشتاد و هشتمین سوره قرآن است که پس از [[سوره بقره]] و پیش از [[سوره آل عمران]] نازل شد و در [[مصحف]] موجود هشتمین سوره قرآن است. | ||
#از سوره‌های [[مدنی]] است، مگر [[آیات]] {{متن قرآن|وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُواْ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاء لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ وَمَا لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُواْ أَوْلِيَاءهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ وَمَا كَانَ صَلاتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است. و چون آیات ما بر آنان خوانده می‌شد می‌گفتند: شنیدیم و اگر می‌خواستیم مانند آن می‌گفتیم؛ این (آیات) جز افسانه‌های پیشینیان نیست. و (یاد کن) آنگاه را که گفتند: بار خداوندا! اگر این (آیات) که از سوی توست راستین است بر ما از آسمان سنگ ببار یا بر (سر) ما عذابی دردناک بیاور. و خداوند بر آن نیست تا تو در میان آنان هستی آنان را عذاب کند و تا آمرزش می‌خواهند خداوند بر آن نیست که عذاب کننده آنها باشد. و چرا خداوند عذابشان نکند با آنکه (مردم را) از مسجد الحرام باز می‌دارند در حالی که سرپرست آن نمی‌باشند- که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند- اما بیشتر آنان نمی‌دانند. و نماز آنان نزد خانه (ی کعبه) جز سوت کشیدن و کف زدن نبود پس عذاب را برای کفری که می‌ورزیدید بچشید! بی‌گمان کافران دارایی‌های خود را برای بازداشتن (مردم) از راه خدا می‌بخشند؛ به زودی (همه) آن را خواهند بخشید آنگاه برای آنان مایه دریغ خواهد بود سپس مغلوب می‌گردند و کافران به سوی دوزخ گرد آورده می‌شوند» سوره انفال، آیه ۳۰-۳۶.</ref>. | # از سوره‌های [[مدنی]] است، مگر [[آیات]] {{متن قرآن|وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُواْ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاء لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ وَمَا لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُواْ أَوْلِيَاءهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ وَمَا كَانَ صَلاتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است. و چون آیات ما بر آنان خوانده می‌شد می‌گفتند: شنیدیم و اگر می‌خواستیم مانند آن می‌گفتیم؛ این (آیات) جز افسانه‌های پیشینیان نیست. و (یاد کن) آنگاه را که گفتند: بار خداوندا! اگر این (آیات) که از سوی توست راستین است بر ما از آسمان سنگ ببار یا بر (سر) ما عذابی دردناک بیاور. و خداوند بر آن نیست تا تو در میان آنان هستی آنان را عذاب کند و تا آمرزش می‌خواهند خداوند بر آن نیست که عذاب کننده آنها باشد. و چرا خداوند عذابشان نکند با آنکه (مردم را) از مسجد الحرام باز می‌دارند در حالی که سرپرست آن نمی‌باشند- که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند- اما بیشتر آنان نمی‌دانند. و نماز آنان نزد خانه (ی کعبه) جز سوت کشیدن و کف زدن نبود پس عذاب را برای کفری که می‌ورزیدید بچشید! بی‌گمان کافران دارایی‌های خود را برای بازداشتن (مردم) از راه خدا می‌بخشند؛ به زودی (همه) آن را خواهند بخشید آنگاه برای آنان مایه دریغ خواهد بود سپس مغلوب می‌گردند و کافران به سوی دوزخ گرد آورده می‌شوند» سوره انفال، آیه ۳۰-۳۶.</ref>. | ||
#از نظر کمیت، به مقدار نیم جزء از قرآن است. | # از نظر کمیت، به مقدار نیم جزء از قرآن است. | ||
#نخستین سوره از سور مثانی است. | # نخستین سوره از سور مثانی است. | ||
#شش آیه [[ناسخ و منسوخ]] دارد. | # شش آیه [[ناسخ و منسوخ]] دارد. | ||
نام دیگر این سوره، "[[بدر]]" است؛ زیرا داستان جنگ بدر در این سوره بیان شده است. برخی گفته‌اند چون این سوره در جنگ بدر نازل شد به آن بدر گفته‌اند. | نام دیگر این سوره، "[[بدر]]" است؛ زیرا داستان جنگ بدر در این سوره بیان شده است. برخی گفته‌اند چون این سوره در جنگ بدر نازل شد به آن بدر گفته‌اند. | ||
==مباحث مهم و اساسی سوره انفال== | == مباحث مهم و اساسی سوره انفال == | ||
#بیان دو حکم مهم [[حکومتی]] و [[اقتصادی]]: | # بیان دو حکم مهم [[حکومتی]] و [[اقتصادی]]: | ||
##احکام انفال و ثروت‌های عمومی؛ | ## احکام انفال و ثروت‌های عمومی؛ | ||
##احکام[[خمس]] و [[موارد مصرف]] آن. | ## احکام[[خمس]] و [[موارد مصرف]] آن. | ||
#ماجرای جنگ بدر؛ | # ماجرای جنگ بدر؛ | ||
#[[صلح]] و [[آشتی]] میان [[مسلمانان]]؛ | # [[صلح]] و [[آشتی]] میان [[مسلمانان]]؛ | ||
#[[اطاعت از رهبری]] و محور بودن نظریات او؛ | # [[اطاعت از رهبری]] و محور بودن نظریات او؛ | ||
#[[ضرورت آمادگی]] رزمی با تمام توان در مقابل [[دشمن]]؛ | # [[ضرورت آمادگی]] رزمی با تمام توان در مقابل [[دشمن]]؛ | ||
#موارد [[جنگ]] و [[صلح]] و شرایط و معیارهای آنها؛ | # موارد [[جنگ]] و [[صلح]] و شرایط و معیارهای آنها؛ | ||
#[[صبر]] و [[استقامت]] در برابر دشمن<ref>فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، بصائرذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۲۲۲؛ سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاقراء، جلد۱، صفحه ۴۴۰؛هاشم زاده هریسی، هاشم، شناخت سوره‌های قرآن، صفحه ۱۷۴، مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد۷، صفحه ۷۷؛ | # [[صبر]] و [[استقامت]] در برابر دشمن<ref>فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، بصائرذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۲۲۲؛ سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاقراء، جلد۱، صفحه ۴۴۰؛هاشم زاده هریسی، هاشم، شناخت سوره‌های قرآن، صفحه ۱۷۴، مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد۷، صفحه ۷۷؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن;صفحه ۵۸۴؛سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، لاتقان فی علوم القرآن;جلد۱;صفحه ۵۸و۴۱؛زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۱، صفحه ۱۹۴، جمعی از محققان;علوم القرآن عندالمفسرین;جلد۱;صفحه ۳۱۷؛زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۱،صفحه ۲۰۱؛طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد۹،صفحه ۵.</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص ۲۷۸۴.</ref> | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[آشتی]] | * [[آشتی]] | ||
* [[آمادگی رزمی]] | * [[آمادگی رزمی]] | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۱: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:سوره‌های قرآن]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۳۴
این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره انفال از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره انفال در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
"أنفال" به معنای منابع و ثروت‌های عمومی در طبیعت (جنگل، دریا و معدن) است. در نخستین آیه این سوره حکم ثروت‌های عمومی و اینکه از آن کیست و چگونه و در چه راهی مصرف می‌شود بیان شده است. این سوره پس از هجرت به مدینه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان، در سال دوم هجری نازل شده است.
به دو دلیل به این سوره "انفال" می‌گویند:
- واژه "انفال" در آغاز این سوره دو بار به‌کار رفته و در هیچ جای دیگر قرآن نیامده است.
- احکام انفال و ثروت‌های عمومی در این سوره آمده است.
از سیاق آیات این سوره به‌دست می‌آید که این سوره در مدینه و بعد از واقعه جنگ بدر نازل شده، به شهادت این که پاره‌ای از اخبار این جنگ را نقل می‌کند و مسائل متفرقه‌ای در باره جهاد و غنیمت جنگی و انفال و در آخر اموری را مربوط به هجرت ذکر می‌نماید
ویژگی‌های سوره انفال
- این سوره ۷۵ آیه به عدد کوفی، ۷۶ آیه به عدد حجازی و بصری، ۷۷ آیه به عدد شامی، ۱۲۴۴ یا ۱۲۹۵ کلمه و ۵۳۸۸ یا ۵۲۸۰ حرف دارد.
- در ترتیب نزول، هشتاد و هشتمین سوره قرآن است که پس از سوره بقره و پیش از سوره آل عمران نازل شد و در مصحف موجود هشتمین سوره قرآن است.
- از سوره‌های مدنی است، مگر آیات ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُواْ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاء لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ وَمَا لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُواْ أَوْلِيَاءهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ وَمَا كَانَ صَلاتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ﴾[۱].
- از نظر کمیت، به مقدار نیم جزء از قرآن است.
- نخستین سوره از سور مثانی است.
- شش آیه ناسخ و منسوخ دارد.
نام دیگر این سوره، "بدر" است؛ زیرا داستان جنگ بدر در این سوره بیان شده است. برخی گفته‌اند چون این سوره در جنگ بدر نازل شد به آن بدر گفته‌اند.
مباحث مهم و اساسی سوره انفال
- بیان دو حکم مهم حکومتی و اقتصادی:
- احکام انفال و ثروت‌های عمومی؛
- احکامخمس و موارد مصرف آن.
- ماجرای جنگ بدر؛
- صلح و آشتی میان مسلمانان؛
- اطاعت از رهبری و محور بودن نظریات او؛
- ضرورت آمادگی رزمی با تمام توان در مقابل دشمن؛
- موارد جنگ و صلح و شرایط و معیارهای آنها؛
- صبر و استقامت در برابر دشمن[۲].[۳]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است. و چون آیات ما بر آنان خوانده می‌شد می‌گفتند: شنیدیم و اگر می‌خواستیم مانند آن می‌گفتیم؛ این (آیات) جز افسانه‌های پیشینیان نیست. و (یاد کن) آنگاه را که گفتند: بار خداوندا! اگر این (آیات) که از سوی توست راستین است بر ما از آسمان سنگ ببار یا بر (سر) ما عذابی دردناک بیاور. و خداوند بر آن نیست تا تو در میان آنان هستی آنان را عذاب کند و تا آمرزش می‌خواهند خداوند بر آن نیست که عذاب کننده آنها باشد. و چرا خداوند عذابشان نکند با آنکه (مردم را) از مسجد الحرام باز می‌دارند در حالی که سرپرست آن نمی‌باشند- که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند- اما بیشتر آنان نمی‌دانند. و نماز آنان نزد خانه (ی کعبه) جز سوت کشیدن و کف زدن نبود پس عذاب را برای کفری که می‌ورزیدید بچشید! بی‌گمان کافران دارایی‌های خود را برای بازداشتن (مردم) از راه خدا می‌بخشند؛ به زودی (همه) آن را خواهند بخشید آنگاه برای آنان مایه دریغ خواهد بود سپس مغلوب می‌گردند و کافران به سوی دوزخ گرد آورده می‌شوند» سوره انفال، آیه ۳۰-۳۶.
- ↑ فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، بصائرذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۲۲۲؛ سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاقراء، جلد۱، صفحه ۴۴۰؛هاشم زاده هریسی، هاشم، شناخت سوره‌های قرآن، صفحه ۱۷۴، مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد۷، صفحه ۷۷؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن;صفحه ۵۸۴؛سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، لاتقان فی علوم القرآن;جلد۱;صفحه ۵۸و۴۱؛زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۱، صفحه ۱۹۴، جمعی از محققان;علوم القرآن عندالمفسرین;جلد۱;صفحه ۳۱۷؛زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۱،صفحه ۲۰۱؛طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد۹،صفحه ۵.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص ۲۷۸۴.