حجیت الهام: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۲۳

الهام در لغت به معنای در دل افتادن، در دل افکندن، در دل افکندن نیکی، در دل افکندن چیزی، در دل افکندن چیزی است در اصطلاح علوم اسلامی به معنای القای معنا و معرفتی از سوی عالم بالا بر قلب آدمی به طریق فیض و بدون طلب و اکتساب و استفاضه است.

کلیاتی از بحث

از ظاهر برخی عبارات برمی‌آید که الهام به هیچ وجه حجّت نیست. هُجویری می‌گوید: معرفت، شرعی و نبوی و هدایتی بود نه الهامی، و حکم الهام‌اندر معرفت به همه وجوه، باطل است^[۱]، برخی دیگر الهام را فقط نزد صوفیه معتبر می‌دانند^[۲]، عده ای نیز حجّیت آن برای دیگران را منکر شده‌اند^[۳] و سرخسی از عدم پذیرش شهادت کسی سخن می‌گوید که قائل به حجیت الهام و علم آور بودن آن باشد^[۴].

در مقابل این دیدگاه، متصوّفه کسب معرفت از طریق الهام را ارجح می‌دانند و به آن توجه بیشتری دارند^[۵] و بعضی از آنها که به الهامیه معروفند طریق معرفت را منحصر در الهام دانسته‌اند^[۶]. اما صرف نظر از این دو دیدگاه افراطی و تفریطی، از کلام غالب عارفان و عالمانی که درباره الهام سخن گفته‌اند و همچنین احادیثی که در این موضوع وارد شده است، می‌توان دلایل و قرائنی بر حجیت و اعتبار الهام اصطیاد کرد. برخی از این دلایل و قرائن عبارت‌اند از: شمرده شدن الهام در زمره اقسام وحی به انبیاء ^[۷]؛ انتساب الهام به خدا^[۸] و فرشتگان و عالم مفارقات^[۹]؛ قرار داشتن در زمره اسباب و جهات علوم امامان معصوم^[۱۰].

تفکیک مقام ثبوت از مقام اثبات، می‌تواند روزنه ای باشد برای جمع میان مثبتین و منکرین حجّیت الهام و فرو کاستن این اختلاف تا حدّ یک نزاع لفظی؛ آنان که در حجّیت الهام تشکیک و تردید کرده و یا منکر آن شده‌اند، نظر به مقام اثبات دارند که الهام را چگونه می‌توان از وسوسه شیطانی باز شناساند، اما اگر در موردی یقین حاصل شود که الهام خالص و غیر مشوب به تخیلات و وسوسه‌های شیطانی است، در حجیت آن نزاعی نیست. توضیح اینکه: قلب و روح از پلیدی‌های بدنی و از تاریکی‌های جسمانی، پاک و منزه است، و آنچه بر آنها وارد می‌شود از کشف و شهودات همه با واقع و حقیقت مطابق است. بنابراین همه ربانی است. از این رو گفته شده است که خاطره‌های نخستین، همه در حقیقت، ربانی است، جز این که دست بافت‌های نفسانی و تصرفات آن، به حریم خاطره‌های بی‌شائبه نخستین راه می‌یابد و آنها را از راه صحیح منحرف می‌کند و به دروغ و دغل، دست بافته‌های احادیث نفسانی و وسوسه‌های شیطانی را جای گزین آنها می‌کند^[۱۱]. بنابراین هر چند مدرکات سالک و عارف در مقام عقل و قلب، همه ربانی است و لهو و لغو و باطل و تدلیس در آن راه ندارد، اما وقتی این خواطر به مراتب پایین‌تر و قوای زیرین راه می‌یابد همچون رسیدن به قوّه متخیّله، مورد دستبرد واقع می‌شود؛ زیرا در مرحله‌های متخیّله و خیال و توهم، راه برای شیطان باز است^[۱۲].

از این رو برای تشخیص الهام و تفکیک آن از هواجس نفسانی و وسوسه‌های شیطانی، نشانه‌ها و معیارهایی ارائه کرده‌اند: نشانه الهام آن است که همراه با آرامش خاطر و هماهنگ با آموزه‌های الهی است و آدمی‌را به سوی خیر و نیکی فرا می‌خواند^[۱۳]. و معیار برای تفکیک الهام از وسوسه شیطانی، مطابقت با نبی مرسل و امام معصوم و دستورهای شرع است^[۱۴].^[۱۵]

منابع

سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، الهام، دانشنامه کلام اسلامی ج۱

پانویس

↑ کشف المحجوب، ص۳۹۷.
↑ التعریفات، ص۱۵؛ النبراس، ص۱۰۵.
↑ شرح عقاید نسفیه، ص۴۵ـ ۴۶؛ النبراس، ص۱۰۶.
↑ المبسوط، ص۱۳۳.
↑ احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۵ـ ۲۶.
↑ شرح الاصول الخمسه، ص۳۶.
↑ فتح الباری، ج۱، ص۹ و ۱۹؛ ج۱۲، ص۳۸۸؛ ارشاد الساری، ج۱، ص۴۸ و ۵۹؛ حاشیه کستلی بر شرح عقاید نسفیه، ص۳۶؛ مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص۲۶۹.
↑ مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص۲۷۱؛ مقاصد السالکین، ص۳۶۸؛ شرح مقدمه قیصری، ص۵۸۶؛ فتح الباری، ج۱۲، ص۳۸۸؛ بحارالانوار، ج۱۳، ص۵۲؛ ج۵۱، ص۳۱۵.
↑ الرسالة القشیریة، ص۱۴۹و تفسیر قرآن کریم، سوره یس، آیه ۲۲۹.
↑ بحارالانوار، ج۸، ص۲۸؛ ج۲۶، ص۱۸ و ۱۹ و ۶۰ و ۵۸.
↑ شرح فصوص الحکم، فصّ نوحی، ص۵۳۷.
↑ وحی و نبوّت در قرآن، ص۹۸ـ ۹۹ .
↑ مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۲؛ المیزان، ج۳، ص۲۲۱؛ اصطلاحات الصوفیه، ص۱۵۸؛ الرسالة القشیریه، ص۴۳؛ الحدود والحقائق، ص۱۸۰؛ مرتع الصالحین وزاد السالکین، ص۲۷۱؛ جامع الأسرار، ص۴۵۶ـ ۴۵۷.
↑ جامع الاسرار، ص۴۵۵؛ اصطلاحات الصوفیه، ص۱۵۸؛ الرسالة القشیریة، ص۴۳؛ شرح منازل السائرین، ص۱۲۴؛ فتح الباری، ج۱۲، ص۳۸۹؛ احیاء علوم الدین، ج۳، ص۳۳ و تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۱.
↑ سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، الهام، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۴۰۱ ـ ۴۰۲.

[1] کشف المحجوب، ص۳۹۷.

[2] التعریفات، ص۱۵؛ النبراس، ص۱۰۵.

[3] شرح عقاید نسفیه، ص۴۵ـ ۴۶؛ النبراس، ص۱۰۶.

[4] المبسوط، ص۱۳۳.

[5] احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۵ـ ۲۶.

[6] شرح الاصول الخمسه، ص۳۶.

[7] فتح الباری، ج۱، ص۹ و ۱۹؛ ج۱۲، ص۳۸۸؛ ارشاد الساری، ج۱، ص۴۸ و ۵۹؛ حاشیه کستلی بر شرح عقاید نسفیه، ص۳۶؛ مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص۲۶۹.

[8] مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص۲۷۱؛ مقاصد السالکین، ص۳۶۸؛ شرح مقدمه قیصری، ص۵۸۶؛ فتح الباری، ج۱۲، ص۳۸۸؛ بحارالانوار، ج۱۳، ص۵۲؛ ج۵۱، ص۳۱۵.

[9] الرسالة القشیریة، ص۱۴۹و تفسیر قرآن کریم، سوره یس، آیه ۲۲۹.

[10] بحارالانوار، ج۸، ص۲۸؛ ج۲۶، ص۱۸ و ۱۹ و ۶۰ و ۵۸.

[11] شرح فصوص الحکم، فصّ نوحی، ص۵۳۷.

[12] وحی و نبوّت در قرآن، ص۹۸ـ ۹۹ .

[13] مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۲؛ المیزان، ج۳، ص۲۲۱؛ اصطلاحات الصوفیه، ص۱۵۸؛ الرسالة القشیریه، ص۴۳؛ الحدود والحقائق، ص۱۸۰؛ مرتع الصالحین وزاد السالکین، ص۲۷۱؛ جامع الأسرار، ص۴۵۶ـ ۴۵۷.

[14] جامع الاسرار، ص۴۵۵؛ اصطلاحات الصوفیه، ص۱۵۸؛ الرسالة القشیریة، ص۴۳؛ شرح منازل السائرین، ص۱۲۴؛ فتح الباری، ج۱۲، ص۳۸۹؛ احیاء علوم الدین، ج۳، ص۳۳ و تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۱.

[15] سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، الهام، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۴۰۱ ـ ۴۰۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{خرد}}
+{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = الهام | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط  = }}
-{{علم معصوم}}
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[الهام]]''' است. "'''الهام'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[الهام در قرآن]] | [[الهام در حدیث]] | [[الهام در کلام اسلامی]] | [[الهام در فلسفه اسلامی]] | [[الهام در عرفان اسلامی]] | [[الهام از دیدگاه برون‌دینی]]</div>
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[الهام (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
-<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
-'''الهام''' در لغت به معنای در دل افتادن، در دل افکندن، در دل افکندن نیکی، در دل افکندن چیزی، در دل افکندن چیزی است در اصطلاح علوم اسلامی به معنای القای معنا و معرفتی از سوی عالم بالا بر [[قلب]] آدمی به طریق [[فیض]]، و بدون طلب و اکتساب و استفاضه است.
+'''[[الهام]]''' در لغت به معنای در [[دل]] افتادن، در دل افکندن، در دل افکندن [[نیکی]]، در دل افکندن چیزی، در دل افکندن چیزی است در اصطلاح علوم اسلامی به معنای القای معنا و [[معرفتی]] از سوی عالم بالا بر [[قلب]] [[آدمی]] به طریق [[فیض]] و بدون طلب و اکتساب و [[استفاضه]] است.
+== کلیاتی از بحث ==
+از ظاهر برخی عبارات برمی‌آید که الهام به هیچ وجه [[حجّت]] نیست. هُجویری می‌گوید: [[معرفت]]، [[شرعی]] و [[نبوی]] و [[هدایتی]] بود نه الهامی، و [[حکم]] الهام‌اندر معرفت به همه وجوه، [[باطل]] است<ref>کشف المحجوب، ص۳۹۷.</ref>، برخی دیگر الهام را فقط نزد [[صوفیه]] معتبر می‌دانند<ref>التعریفات، ص۱۵؛ النبراس، ص۱۰۵.</ref>، عده ای نیز حجّیت آن برای دیگران را منکر شده‌اند<ref>شرح عقاید نسفیه، ص۴۵ـ ۴۶؛ النبراس، ص۱۰۶.</ref> و سرخسی از عدم پذیرش [[شهادت]] کسی سخن می‌گوید که قائل به حجیت الهام و [[علم]] آور بودن آن باشد<ref>المبسوط، ص۱۳۳.</ref>.
-=کلیاتی از بحث==
+در مقابل این دیدگاه، [[متصوّفه]] کسب معرفت از طریق الهام را ارجح می‌دانند و به آن توجه بیشتری دارند<ref>احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۵ـ ۲۶.</ref> و بعضی از آنها که به الهامیه معروفند طریق معرفت را منحصر در الهام دانسته‌اند<ref>شرح الاصول الخمسه، ص۳۶.</ref>. اما صرف نظر از این دو دیدگاه [[افراطی]] و تفریطی، از [[کلام]] غالب [[عارفان]] و عالمانی که درباره الهام [[سخن]] گفته‌اند و همچنین احادیثی که در این موضوع وارد شده است، می‌توان [[دلایل]] و قرائنی بر حجیت و اعتبار الهام اصطیاد کرد. برخی از این دلایل و قرائن عبارت‌اند از: شمرده شدن الهام در زمره اقسام وحی به [[انبیاء]] <ref>فتح الباری، ج۱، ص۹ و ۱۹؛ ج۱۲، ص۳۸۸؛ ارشاد الساری، ج۱، ص۴۸ و ۵۹؛ حاشیه کستلی بر شرح عقاید نسفیه، ص۳۶؛ مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص۲۶۹.</ref>؛ انتساب الهام به [[خدا]]<ref>مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص۲۷۱؛ مقاصد السالکین، ص۳۶۸؛ شرح مقدمه قیصری، ص۵۸۶؛ فتح الباری، ج۱۲، ص۳۸۸؛ بحارالانوار، ج۱۳، ص۵۲؛ ج۵۱، ص۳۱۵.</ref> و [[فرشتگان]] و عالم مفارقات<ref>الرسالة القشیریة، ص۱۴۹و تفسیر قرآن کریم، سوره یس، آیه ۲۲۹.</ref>؛ قرار داشتن در زمره اسباب و جهات [[علوم]] [[امامان معصوم]]<ref>بحارالانوار، ج۸، ص۲۸؛ ج۲۶، ص۱۸ و ۱۹ و ۶۰ و ۵۸.</ref>.
-*از ظاهر برخی عبارات برمی‌آید که الهام به هیچ وجه حجّت نیست.هُجویری می‌گوید: معرفت، شرعی و نبوی و هدایتی بود نه الهامی، و حکم الهام‌اندر معرفت به همه وجوه، باطل است <ref>کشف المحجوب، ص ۳۹۷.</ref>، برخی دیگر الهام را فقط نزد صوفیه معتبر می‌دانند <ref>التعریفات، ص ۱۵؛ النبراس، ص ۱۰۵.</ref>، عده ای نیز حجّیت آن برای دیگران را منکر شده‌اند <ref>شرح عقاید نسفیه، ص ۴۵ـ ۴۶؛ النبراس، ص ۱۰۶.</ref> و سرخسی از عدم پذیرش شهادت کسی سخن می‌گوید که قائل به حجیت الهام و علم آور بودن آن باشد<ref>المبسوط، ص ۱۳۳.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23021/1/68 دانشنامه کلام اسلام؛ ج۱، ص ۶۸.]</ref>.
-*در مقابل این دیدگاه، متصوّفه کسب معرفت از طریق الهام را ارجح می‌دانند و به آن توجه بیشتری دارند <ref>احیاء علوم الدین، ج۳، ص ۲۵ـ ۲۶.</ref> و بعضی از آنها که به الهامیه معروفند طریق معرفت را منحصر در الهام دانسته‌اند <ref>شرح الاصول الخمسه، ص ۳۶.</ref>. اما صرف نظر از این دو دیدگاه افراطی و تفریطی، از کلام غالب عارفان و عالمانی که درباره الهام سخن گفته‌اند و همچنین احادیثی که در این موضوع وارد شده است، می‌توان دلایل و قرائنی بر حجیت و اعتبار الهام اصطیاد کرد. برخی از این دلایل و قرائن عبارتند از: شمرده شدن الهام در زمره اقسام وحی به انبیاء <ref>فتح الباری، ج۱، ص ۹ و ۱۹؛ ج۱۲، ص ۳۸۸؛ ارشاد الساری، ج۱، ص ۴۸ و ۵۹؛ حاشیه کستلی بر شرح عقاید نسفیه، ص ۳۶؛ مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص ۲۶۹.</ref>؛ انتساب الهام به خدا <ref>مرتع الصالحین و زاد السالکین، ص ۲۷۱؛ مقاصد السالکین، ص ۳۶۸؛ شرح مقدمه قیصری، ص ۵۸۶؛ فتح الباری، ج۱۲، ص ۳۸۸؛ بحارالانوار، ج۱۳، ص ۵۲؛ ج۵۱، ص ۳۱۵.</ref> و فرشتگان و عالم مفارقات <ref>الرسالة القشیریة، ص ۱۴۹و تفسیر قرآن کریم، سوره یس:۲۲۹.</ref>؛ قرار داشتن در زمره اسباب و جهات علوم امامان معصوم <ref>بحارالانوار، ج۸، ص ۲۸؛ ج۲۶، ص ۱۸ و ۱۹ و ۶۰ و ۵۸.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23021/1/68 دانشنامه کلام اسلام؛ ج۱، ص ۶۸.]</ref>.
-*تفکیک مقام ثبوت از مقام اثبات، می‌تواند روزنه ای باشد برای جمع میان مثبتین و منکرین حجّیت الهام، و فرو کاستن این اختلاف تا حدّ یک نزاع لفظی؛ آنان که در حجّیت الهام تشکیک و تردید کرده و یا منکر آن شده‌اند نظر به مقام اثبات دارند که الهام را چگونه می‌توان از وسوسه شیطانی باز شناساند، اما اگر در موردی یقین حاصل شود که الهام خالص و غیر مشوب به تخیلات و وسوسه‌های شیطانی است، در حجیت آن نزاعی نیست. توضیح این که: قلب و روح از پلیدی‌های بدنی و از تاریکی‌های جسمانی، پاک و منزه است، و آنچه بر آنها وارد می‌شود از کشف و شهودات همه با واقع و حقیقت مطابق است. بنابراین همه ربانی است. از این رو گفته شده است که خاطره‌های نخستین، همه در حقیقت، ربانی است، جز این که دست بافت‌های نفسانی و تصرفات آن، به حریم خاطره‌های بی شائبه نخستین راه می‌یابد و آنها را از راه صحیح منحرف می‌کند و به دروغ و دغل، دست بافته‌های احادیث نفسانی و وسوسه‌های شیطانی را جای گزین آنها می‌کند <ref>شرح فصوص الحکم، فصّ نوحی، ص ۵۳۷.</ref>. بنابراین هر چند مدرکات سالک و عارف در مقام عقل و قلب، همه ربانی است و لهو و لغو و باطل و تدلیس در آن راه ندارد، اما وقتی این خواطر به مراتب پایین تر و قوای زیرین راه می‌یابد همچون رسیدن به قوّه متخیّله، مورد دستبرد واقع می‌شود، زیرا در مرحله‌های متخیّله و خیال و توهم، راه برای شیطان باز است <ref>وحی و نبوّت در قرآن، ص ۹۸ـ ۹۹.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23021/1/68 دانشنامه کلام اسلام؛ ج۱، ص ۶۸.]</ref>.
-*از این رو برای تشخیص الهام و تفکیک آن از هواجس نفسانی و وسوسه‌های شیطانی، نشانه‌ها و معیارهایی ارائه کرده‌اند: نشانه الهام آن است که همراه با آرامش خاطر و هماهنگ با آموزه‌های الهی است و آدمی‌را به سوی خیر و نیکی فرا می‌خواند <ref>مجمع البیان، ج۴، ص ۵۰۲؛ المیزان، ج۳، ص ۲۲۱؛ اصطلاحات الصوفیه، ص ۱۵۸؛ الرسالة القشیریه، ص ۴۳؛ الحدود والحقائق، ص ۱۸۰؛ مرتع الصالحین وزاد السالکین، ص ۲۷۱؛ جامع الأسرار، ص ۴۵۶ـ ۴۵۷.</ref>. و معیار برای تفکیک الهام از وسوسه شیطانی، مطابقت با نبی مرسل و امام معصوم و دستورهای شرع است <ref>جامع الاسرار، ص ۴۵۵؛ اصطلاحات الصوفیه، ص ۱۵۸؛ الرسالة القشیریة، ص ۴۳؛ شرح منازل السائرین، ص ۱۲۴؛ فتح الباری، ج۱۲، ص ۳۸۹؛ احیاء علوم الدین، ج۳، ص۳۳ و تلبیس ابلیس، ج۱، ص ۳۱۱.</ref> <ref>[http://lib.eshia.ir/23021/1/68 دانشنامه کلام اسلام؛ ج۱، ص ۶۸.]</ref>.
+تفکیک مقام ثبوت از مقام اثبات، می‌تواند روزنه ای باشد برای جمع میان مثبتین و منکرین حجّیت [[الهام]] و فرو کاستن این [[اختلاف]] تا حدّ یک [[نزاع]] لفظی؛ آنان که در حجّیت الهام تشکیک و تردید کرده و یا منکر آن شده‌اند، نظر به مقام اثبات دارند که الهام را چگونه می‌توان از [[وسوسه شیطانی]] باز شناساند، اما اگر در موردی [[یقین]] حاصل شود که الهام [[خالص]] و غیر مشوب به تخیلات و [[وسوسه‌های شیطانی]] است، در حجیت آن نزاعی نیست. توضیح اینکه: [[قلب]] و [[روح]] از پلیدی‌های بدنی و از تاریکی‌های جسمانی، [[پاک]] و [[منزه]] است، و آنچه بر آنها وارد می‌شود از [[کشف]] و شهودات همه با واقع و [[حقیقت]] مطابق است. بنابراین همه ربانی است. از این رو گفته شده است که خاطره‌های نخستین، همه در حقیقت، ربانی است، جز این که دست بافت‌های [[نفسانی]] و تصرفات آن، به حریم خاطره‌های بی‌شائبه نخستین راه می‌یابد و آنها را از راه صحیح [[منحرف]] می‌کند و به [[دروغ]] و دغل، [[دست]] بافته‌های [[احادیث]] نفسانی و وسوسه‌های شیطانی را جای گزین آنها می‌کند<ref>شرح فصوص الحکم، فصّ نوحی، ص۵۳۷.</ref>. بنابراین هر چند مدرکات سالک و [[عارف]] در مقام [[عقل]] و قلب، همه ربانی است و [[لهو]] و [[لغو]] و [[باطل]] و [[تدلیس]] در آن راه ندارد، اما وقتی این خواطر به مراتب پایین‌تر و قوای زیرین راه می‌یابد همچون رسیدن به قوّه متخیّله، مورد دستبرد واقع می‌شود؛ زیرا در مرحله‌های متخیّله و خیال و توهم، راه برای [[شیطان]] باز است<ref>وحی و نبوّت در قرآن، ص۹۸ـ ۹۹ .</ref>.
-==منابع==
+از این رو برای تشخیص [[الهام]] و تفکیک آن از هواجس [[نفسانی]] و [[وسوسه‌های شیطانی]]، [[نشانه‌ها]] و معیارهایی ارائه کرده‌اند: نشانه الهام آن است که همراه با [[آرامش]] خاطر و هماهنگ با آموزه‌های الهی است و آدمی‌را به سوی خیر و [[نیکی]] فرا می‌خواند<ref>مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۲؛ المیزان، ج۳، ص۲۲۱؛ اصطلاحات الصوفیه، ص۱۵۸؛ الرسالة القشیریه، ص۴۳؛ الحدود والحقائق، ص۱۸۰؛ مرتع الصالحین وزاد السالکین، ص۲۷۱؛ جامع الأسرار، ص۴۵۶ـ ۴۵۷.</ref>. و معیار برای تفکیک الهام از [[وسوسه شیطانی]]، مطابقت با [[نبی]] مرسل و [[امام]] [[معصوم]] و دستورهای [[شرع]] است<ref>جامع الاسرار، ص۴۵۵؛ اصطلاحات الصوفیه، ص۱۵۸؛ الرسالة القشیریة، ص۴۳؛ شرح منازل السائرین، ص۱۲۴؛ فتح الباری، ج۱۲، ص۳۸۹؛ احیاء علوم الدین، ج۳، ص۳۳ و تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۱.</ref>.<ref>[[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم]]، [[الهام ۱ (مقاله)|الهام]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۴۰۱ ـ ۴۰۲.</ref>
-*[http://lib.eshia.ir/23021/1/68 دانشنامه کلام اسلام؛ ج۱، ص ۶۸.]
-==جستارهای وابسته ==
+== منابع ==
-# [[الهام به امام]]؛ {{ع}}
+# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم]]، [[الهام ۱ (مقاله)|'''الهام''']]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]
-# [[الهام به پیامبر]]؛{{صل}}
-# [[الهام به پیامبر خاتم]]؛ {{صل}}
-# [[الهام به ولی]]؛
-# [[الهام به وصی]]؛
-# [[الهام به اهل بیت]] {{عم}}؛
-# [[الهام به فاطمه زهرا]] {{س}}.
-==[[:رده:آثار وحی و الهام|منبع‌شناسی جامع وحی و الهام]]==
+== پانویس ==
-* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های وحی و الهام|کتاب‌شناسی وحی و الهام]]؛
+{{پانویس}}
-* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های وحی و الهام|مقاله‌شناسی وحی و الهام]]؛
-* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های وحی و الهام|پایان‌نامه‌شناسی وحی و الهام]].
-==پانویس==
-{{پانویس2}}
 [[رده:مدخل‌های قرآنی دانشنامه]]
-[[رده:مدخل وابسته به علم معصوم]]
+[[رده:الهام]]
-[[رده:مجرای علم لدنی معصوم]]
-[[رده:وحی و الهام]]
-[[رده:الهام به معصوم]]