بلاغت قرآن در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۱ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۳۷

مقدمه

بلاغت در لغت، مصدر "ب -ل - غ" به معنای رسیدن است و بلاغت در سخن نیز به معنای رسیدن به هدف مورد نظر در گفتار است.^[۱] گاه نیز بلاغت به ابلاغ (مصدر باب افعال) به معنای رساندن تفسیر شده و بلاغت در سخن به رساندن معنا در بهترین ساختار زبانی به نحوی آشکار تعریف می‌‌شود.^[۲]^[۳].

بلاغت در مفهوم اصطلاحیِ آن، گاه عنوان یک دانش از شاخه‌‌های علوم ادبی زبان عربی است و گاه به‌‌سان اصطلاح بلیغ در وصف‌‌گونه خاصی از سخن یا گوینده آن به کار می‌‌رود.^[۴] دانش بلاغت از دانش‌های کاربردی به شمار می‌‌رود که هدف از آن مزیت بخشیدن به سخن یا مصونیت آن از اشتباهات غیر دستوری است که گاه به شیوه بیان معانی و گاه به شیوه هماهنگی سخن با موقعیت بیان آن و گاه به شیوه گزینش کلمات مربوط می‌‌شود. این سه شاخه به ترتیب در دانش‌های بیان، معانی و بدیع بحث می‌‌شوند.^[۵] سخن بلیغ آن است که افزون بر ویژگی فصاحت، ساختارهای گوناگون زبان در موقعیت‌های مناسب آن به کار رفته باشد؛ برای مثال در مکان مناسب از تأکید، تکرار، گزیده‌‌گویی و زیاده‌‌گویی و... استفاده شده باشد.^[۶] بنابراین ویژگی، بلاغت به واژگان مفرد نسبت داده نمی‌‌شود و تنها ترکیب‌ها و عبارات را شامل می‌‌شود، در حالی که ویژگی فصاحت به کلمه نسبت داده می‌‌شود.^[۷] کلمه فصیح آن است که حروف آن تناسبی آوایی داشته و استعمال آن در معنای مورد نظر نامأنوس نباشد و ساختار صرفی آن مطابق با قواعد ساخت کلمات در زبان عربی باشد و سخن فصیح آن است که افزون بر برخورداری یکایک واژگان از ویژگی فصاحت، مجموع سخن نیز ساختار نحوی درست و استواری داشته باشد و کنار هم نشستن واژگان، ناسازگاری آوایی پدید نیاورد و دلالتسخن بر معنای مورد نظر دشوار و پیچیده‌‌نباشد.^[۸]

قرآن خود را "کتاب مبین" که زبانش عربی است، معرفی می‌‌کند: ﴿وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ* إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾^[۹] منظور از این تعبیر، اشاره به ویژگی فصاحت در قرآن دانسته شده است.^[۱۰] تعبیر ﴿بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُّبِينٍ﴾^[۱۱] نیز به فصاحت و اعجاز بیانی قرآن تفسیر شده است.^[۱۲] تأکید قرآن بر تعبیر "عربی مبین" از نظر برخی مفسران، نشان از برتری زبان عربی از جهت گویایی و رسایی دارد و وجه انتخاب آن به عنوان زبان قرآن از همین روست^[۱۳]، گرچه خداوند در بیانی عام زبان هر پیامبر و کتابش را زبان قوم وی معرفی کرده که بنا به اعتقاد برخی می‌‌تواند دلیلی بر نبود ویژگی خاصی در زبان عربی برای انتخاب آن به عنوان زبان قرآن‌‌باشد.^[۱۴]

ویژگی مبین در دسته‌‌ای دیگر از آیات در سیاق نفی برخی اتهامات کافران آمده است؛ برای نمونه در پاسخ به اتهام اخذ قرآن از برخی آشنایان به کتاب‌ها و ادیان گذشته، زبان این افراد را اعجمی معرفی کرده و با وصف کردن قرآن به عربی مبین آن را دلیلی بر نادرستی این ادعا شمرده است: ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ﴾^[۱۵] اعجمی به نارسا^[۱۶] و عربی مبین به زبان شیوا و رسا تفسیر شده است.^[۱۷] تأکید بر ویژگی "مبین" در نفی اتهام شاعری از پیامبر نیز تکرار شده است: ﴿وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُّبِينٌ﴾^[۱۸]^[۱۹] در آیه ۲۸ زمر نیز قرآن متنی عربی بدون کژی و ناراستی وصف شده: ﴿قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ که از نظر برخی به فصاحت قرآن اشاره دارد.^[۲۰] ویژگی فصاحت و بلاغت در قرآن، عنصری اساسی در این متن شمرده می‌‌شود و از این رو ترجمه قرآن یا بازخوانی معانی آن با بیانی دیگر، از نظر مفسران و فقیهان، قرآن نامیده نمی‌‌شود.^[۲۱] گویاترین آیه در ارتباط با بلاغت قرآن، آیه ۲۳‌‌ زمر‌‌ است که قرآن را سخنی نیکو و همسان در راستی و درستی معانی و تناسب و استواری نظم و تألیف معرفی می‌‌کند: ﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِ...﴾^[۲۲] افزون بر این تعبیرهای عام، در برخی آیات نیز به جلوه‌‌های هنری بخش‌هایی از قرآن چون داستان‌های آن توجه شده است: ﴿نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ﴾^[۲۳]^[۲۴] برخی مفسران نیز تعبیر "احسن القصص" را نه تنها درباره داستان‌ها که شامل همه قرآن دانسته و وجه نامگذاری قرآن به آن را برخورداری آن از نهایت فصاحت و زیبایی و سازگاری الفاظ و معانی آن دانسته‌‌اند.^[۲۵]^[۲۶].

منابع

معموری، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶

پانویس

↑ مقاییس اللغه، ج ۱، ص۳۰۱ - ۳۰۲، «بلغ»
↑ الفروق اللغویه، ص۳۰
↑ معموری، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم؛ ج۶، ص۲۳- ۲۴.
↑ برای نمونه نک: القاموس المحیط، ج ۱، ص۲، «بلغ»؛ مختصرالمعانی، ص۱۴، ۲۳
↑ مختصر المعانی، ص۲۵؛ کشف الظنون، ج ۱، ص۱۳
↑ مختصر المعانی، ص۲۰ - ۲۳؛ التعریفات، ج ۱، ص۶۶؛ التعاریف، ص۱۴۳
↑ الکلیات، ص۲۳۶
↑ مختصر المعانی، ص۱۴ ـ ۲۰
↑ زخرف آیه ۳ و ۴
↑ المسائل الصانیه، ص۱۲۱؛ تیسیر الکریم، ص۷۴۴
↑ شعراء آیه ۱۹۵
↑ الکشاف، ج ۲، ص۶۳۵؛ جوامع الجامع، ج ۲، ص۳۹۴؛ فتح القدیر، ج ۳، ص۱۹۵
↑ تفسیر ابی السعود، ج ۴، ص۱۷۸؛ المیزان، ج ۴، ص۱۶۰
↑ نک: الاحکام، ابن حزم، ج ۱، ص۳۲
↑ نحل آیه ۱۰۳
↑ البحر المحیط، ج ۵، ص۵۱۹؛ الاصفی، ج ۱، ص۶۶۳
↑ الکشاف، ج ۲، ص۴۲۹؛ الصافی، ج ۳، ص۱۵۶
↑ یس آیه ۶۹
↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص۲۱۷
↑ المسائل الصاغانیه، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱
↑ نک: الناصریات، ص۲۲۲؛ المعتبر، ج ۲، ص۱۶۹؛ تفسیر و مفسران، ج ۱، ص۱۳۷
↑ الکشاف، ج ۴، ص۱۲۳
↑ یوسف آیه ۳
↑ نک: جوامع الجامع، ج ۲، ص۲۰۲
↑ مجمع البیان، ج ۵، ص۳۵۶
↑ معموری، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم؛ ج۶، ص۲۳- ۲۴.

[1] مقاییس اللغه، ج ۱، ص۳۰۱ - ۳۰۲، «بلغ»

[2] الفروق اللغویه، ص۳۰

[3] معموری، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم؛ ج۶، ص۲۳- ۲۴.

[4] برای نمونه نک: القاموس المحیط، ج ۱، ص۲، «بلغ»؛ مختصرالمعانی، ص۱۴، ۲۳

[5] مختصر المعانی، ص۲۵؛ کشف الظنون، ج ۱، ص۱۳

[6] مختصر المعانی، ص۲۰ - ۲۳؛ التعریفات، ج ۱، ص۶۶؛ التعاریف، ص۱۴۳

[7] الکلیات، ص۲۳۶

[8] مختصر المعانی، ص۱۴ ـ ۲۰

[9] زخرف آیه ۳ و ۴

[10] المسائل الصانیه، ص۱۲۱؛ تیسیر الکریم، ص۷۴۴

[11] شعراء آیه ۱۹۵

[12] الکشاف، ج ۲، ص۶۳۵؛ جوامع الجامع، ج ۲، ص۳۹۴؛ فتح القدیر، ج ۳، ص۱۹۵

[13] تفسیر ابی السعود، ج ۴، ص۱۷۸؛ المیزان، ج ۴، ص۱۶۰

[14] نک: الاحکام، ابن حزم، ج ۱، ص۳۲

[15] نحل آیه ۱۰۳

[16] البحر المحیط، ج ۵، ص۵۱۹؛ الاصفی، ج ۱، ص۶۶۳

[17] الکشاف، ج ۲، ص۴۲۹؛ الصافی، ج ۳، ص۱۵۶

[18] یس آیه ۶۹

[19] تفسیر قمی، ج ۲، ص۲۱۷

[20] المسائل الصاغانیه، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱

[21] نک: الناصریات، ص۲۲۲؛ المعتبر، ج ۲، ص۱۶۹؛ تفسیر و مفسران، ج ۱، ص۱۳۷

[22] الکشاف، ج ۴، ص۱۲۳

[23] یوسف آیه ۳

[24] نک: جوامع الجامع، ج ۲، ص۲۰۲

[25] مجمع البیان، ج ۵، ص۳۵۶

[26] معموری، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم؛ ج۶، ص۲۳- ۲۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

@@ خط ۱۴: / خط ۱۴: @@
 [[قرآن]] خود را "[[کتاب مبین]]" که زبانش [[عربی]] است، معرفی می‌‌کند: {{متن قرآن|وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ* إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}}<ref>زخرف آیه ۳ و ۴</ref> منظور از این تعبیر، اشاره به ویژگی فصاحت در قرآن دانسته شده است.<ref>المسائل الصانیه، ص۱۲۱؛ تیسیر الکریم، ص۷۴۴</ref> تعبیر {{متن قرآن|بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُّبِينٍ}}<ref>شعراء آیه ۱۹۵</ref> نیز به فصاحت و [[اعجاز بیانی قرآن]] [[تفسیر]] شده است.<ref>الکشاف، ج ۲، ص۶۳۵؛ جوامع الجامع، ج ۲، ص۳۹۴؛ فتح القدیر، ج ۳، ص۱۹۵</ref> تأکید قرآن بر تعبیر "عربی [[مبین]]" از نظر برخی [[مفسران]]، نشان از [[برتری]] [[زبان عربی]] از جهت گویایی و رسایی دارد و وجه [[انتخاب]] آن به عنوان [[زبان قرآن]] از همین روست<ref>تفسیر ابی السعود، ج ۴، ص۱۷۸؛ المیزان، ج ۴، ص۱۶۰</ref>، گرچه [[خداوند]] در بیانی عام زبان هر [[پیامبر]] و کتابش را زبان [[قوم]] وی معرفی کرده که بنا به [[اعتقاد]] برخی می‌‌تواند دلیلی بر نبود ویژگی خاصی در زبان عربی برای انتخاب آن به عنوان زبان قرآن‌‌باشد.<ref>نک: الاحکام، ابن حزم، ج ۱، ص۳۲</ref>
-ویژگی مبین در دسته‌‌ای دیگر از [[آیات]] در [[سیاق]] [[نفی]] برخی اتهامات [[کافران]] آمده است؛ برای نمونه در پاسخ به [[اتهام]] اخذ قرآن از برخی آشنایان به کتاب‌ها و [[ادیان]] گذشته، [[زبان]] این افراد را [[اعجمی]] معرفی کرده و با [[وصف]] کردن قرآن به عربی مبین آن را دلیلی بر نادرستی این ادعا شمرده است: {{متن قرآن|وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ}}<ref>نحل آیه ۱۰۳</ref> اعجمی به نارسا<ref>البحر المحیط، ج ۵، ص۵۱۹؛ الاصفی، ج ۱، ص۶۶۳</ref> و عربی مبین به زبان شیوا و رسا تفسیر شده است.<ref>الکشاف، ج ۲، ص۴۲۹؛ الصافی، ج ۳، ص۱۵۶</ref> تأکید بر ویژگی "[[مبین]]" در [[نفی]] [[اتهام]] [[شاعری]] از [[پیامبر]] نیز تکرار شده است: {{متن قرآن|وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُّبِينٌ}}<ref>یس آیه ۶۹</ref><ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص۲۱۷</ref> در [[آیه]] ۲۸ زمر نیز [[قرآن]] متنی [[عربی]] بدون [[کژی]] و [[ناراستی]] [[وصف]] شده: {{متن قرآن|قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ}} که از نظر برخی به [[فصاحت قرآن]] اشاره دارد.<ref>المسائل الصاغانیه، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱</ref> ویژگی [[فصاحت]] و [[بلاغت]] در قرآن، عنصری اساسی در این متن شمرده می‌‌شود و از این رو [[ترجمه قرآن]] یا بازخوانی معانی آن با بیانی دیگر، از نظر [[مفسران]] و [[فقیهان]]، قرآن نامیده نمی‌‌شود.<ref>نک: الناصریات، ص۲۲۲؛ المعتبر، ج ۲، ص۱۶۹؛ تفسیر و مفسران، ج ۱، ص۱۳۷</ref> گویاترین آیه در [[ارتباط]] با [[بلاغت قرآن]]، آیه ۲۳‌‌ زمر‌‌ است که قرآن را سخنی [[نیکو]] و همسان در [[راستی و درستی]] معانی و تناسب و [[استواری]] [[نظم]] و تألیف معرفی می‌‌کند: {{متن قرآن|اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِ...}}<ref>الکشاف، ج ۴، ص۱۲۳</ref> افزون بر این تعبیرهای عام، در برخی [[آیات]] نیز به جلوه‌‌های [[هنری]] بخش‌هایی از قرآن چون داستان‌های آن توجه شده است: {{متن قرآن|نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ}}<ref>یوسف آیه ۳</ref><ref>نک: جوامع الجامع، ج ۲، ص۲۰۲</ref> برخی مفسران نیز تعبیر "احسن القصص" را نه تنها درباره داستان‌ها که شامل همه قرآن دانسته و وجه نامگذاری قرآن به آن را برخورداری آن از نهایت فصاحت و [[زیبایی]] و سازگاری الفاظ و معانی آن دانسته‌‌اند.<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۳۵۶</ref><ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]؛ ج۶، ص۲۳- ۲۴.</ref>.
+ویژگی مبین در دسته‌‌ای دیگر از [[آیات]] در [[سیاق]] [[نفی]] برخی اتهامات [[کافران]] آمده است؛ برای نمونه در پاسخ به [[اتهام]] اخذ قرآن از برخی آشنایان به کتاب‌ها و [[ادیان]] گذشته، [[زبان]] این افراد را [[اعجمی]] معرفی کرده و با وصف کردن قرآن به عربی مبین آن را دلیلی بر نادرستی این ادعا شمرده است: {{متن قرآن|وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ}}<ref>نحل آیه ۱۰۳</ref> اعجمی به نارسا<ref>البحر المحیط، ج ۵، ص۵۱۹؛ الاصفی، ج ۱، ص۶۶۳</ref> و عربی مبین به زبان شیوا و رسا تفسیر شده است.<ref>الکشاف، ج ۲، ص۴۲۹؛ الصافی، ج ۳، ص۱۵۶</ref> تأکید بر ویژگی "[[مبین]]" در [[نفی]] [[اتهام]] [[شاعری]] از [[پیامبر]] نیز تکرار شده است: {{متن قرآن|وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُّبِينٌ}}<ref>یس آیه ۶۹</ref><ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص۲۱۷</ref> در [[آیه]] ۲۸ زمر نیز [[قرآن]] متنی [[عربی]] بدون [[کژی]] و [[ناراستی]] وصف شده: {{متن قرآن|قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ}} که از نظر برخی به [[فصاحت قرآن]] اشاره دارد.<ref>المسائل الصاغانیه، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱</ref> ویژگی [[فصاحت]] و [[بلاغت]] در قرآن، عنصری اساسی در این متن شمرده می‌‌شود و از این رو [[ترجمه قرآن]] یا بازخوانی معانی آن با بیانی دیگر، از نظر [[مفسران]] و [[فقیهان]]، قرآن نامیده نمی‌‌شود.<ref>نک: الناصریات، ص۲۲۲؛ المعتبر، ج ۲، ص۱۶۹؛ تفسیر و مفسران، ج ۱، ص۱۳۷</ref> گویاترین آیه در [[ارتباط]] با [[بلاغت قرآن]]، آیه ۲۳‌‌ زمر‌‌ است که قرآن را سخنی [[نیکو]] و همسان در [[راستی و درستی]] معانی و تناسب و [[استواری]] [[نظم]] و تألیف معرفی می‌‌کند: {{متن قرآن|اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِ...}}<ref>الکشاف، ج ۴، ص۱۲۳</ref> افزون بر این تعبیرهای عام، در برخی [[آیات]] نیز به جلوه‌‌های [[هنری]] بخش‌هایی از قرآن چون داستان‌های آن توجه شده است: {{متن قرآن|نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ}}<ref>یوسف آیه ۳</ref><ref>نک: جوامع الجامع، ج ۲، ص۲۰۲</ref> برخی مفسران نیز تعبیر "احسن القصص" را نه تنها درباره داستان‌ها که شامل همه قرآن دانسته و وجه نامگذاری قرآن به آن را برخورداری آن از نهایت فصاحت و [[زیبایی]] و سازگاری الفاظ و معانی آن دانسته‌‌اند.<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۳۵۶</ref><ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]؛ ج۶، ص۲۳- ۲۴.</ref>.
 == منابع ==