سوره شعراء در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره شعراء است. سوره شعراء از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره شعراء در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بیست و ششمین سوره قرآن و چهل و هفتمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع نهضت انبیاء از نوح (ع) تا محمد (ص). این نام از آخرین آیات این سوره برگرفته شده است که می‌فرماید: ﴿وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ * أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ * أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ * وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ * إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾.

نام دوم این سوره ﴿طسم﴾ است؛ زیرا این سوره با همین کلمه که از حروف مقطعه (یا فواتح سور اسرارآمیز قرآن است) آغاز می‌شود و دوازدهمین سوره از سوره‌های بیست و نه گانه مقطعات است. نام سوم این سوره «جامعه» است؛ زیرا علاوه بر مسائل بسیار و گوناگون، داستان چند پیامبر و اقوام گذشته را در خود جمع کرده است. دارای ۲۲۷ آیه، ۱۲۲۳ کلمه و ۵۶۳۰ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «مثانی» و متوسط و دقیقاً نیم جزء قرآن است.

این سوره با حروف مقطعه آغاز می‌گردد و از پی آن با گرامی‌داشت مقام والای پیامبر و آرامش خاطر بخشیدن به آن حضرت در برابر شرارت خودکامگان و دمیدن روح مقاومت به مؤمنین و ترسیم پاره‌ای از صفات آفریدگار هستی ادامه می‌یابد. آنگاه سرگذشت چند پیامبر بزرگ خدا، همچون: موسی و هارون، نوح و هود، صالح و لوط، شعیب و ابراهیم (پدر توحیدگرایان) را، با منطق زندگی‌ساز و چکیده دعوت آنان و نیز منطق سست استبدادگران و جامعه آنها را روشن کرده است. ضمن وصف شکوه و عظمت قرآن، به اتهامات بی‌اساس مخالفین قرآن پاسخ می‌دهد و سرانجام دستوراتی حیات‌بخش برای مؤمنین ذکر می‌کند.

فضیلت سوره

«هر کس سوره شعراء را تلاوت کند به شمار هر کسی که «نوح» و رسالت او را گواهی و یا تکذیب نموده است، ده پاداش به او ارزانی خواهد شد؛ و نیز به شمار تصدیق کنندگان و تکذیب کنندگان «هود»، «شعیب»، «صالح» و «ابراهیم» و نیز به شمار همه کسانی که مسیح را تکذیب و رسالت محمد (ص) را گواهی نمایند».

مقاصد سوره

توحید الهی و خوف از آخرت و تصدیق به وحی بر حضرت محمد (ص) و رسالت الهی و جهانی پیامبر اسلام، دعوت به تقوا، بد فرجامی مخالفین نهضت انبیاء الهی، منطق استبداد، هر کار اصلاحی را باید از خود آغاز کرد، برنامه رستگاری و سرفرازی.

ساختار

سوره از نُه بخش تشکیل شده است.

آیات اول: بخش افتتاح ﴿طسم تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلاَّ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِم مِّن السَّمَاء آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ وَمَا يَأْتِيهِم مِّن ذِكْرٍ مِّنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلاَّ كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى الأَرْضِ كَمْ أَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴾ و اختتام ﴿وَإِنَّهُ لَتَنزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُّبِينٍ وَإِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الأَوَّلِينَ أَوَلَمْ يَكُن لَّهُمْ آيَةً أَن يَعْلَمَهُ عُلَمَاء بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الأَعْجَمِينَ فَقَرَأَهُ عَلَيْهِم مَّا كَانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ كَذَلِكَ سَلَكْنَاهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى يَرَوُا الْعَذَابَ الأَلِيمَ فَيَأْتِيَهُم بَغْتَةً وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنظَرُونَ أَفَبِعَذَابِنَا يَسْتَعْجِلُونَ أَفَرَأَيْتَ إِن مَّتَّعْنَاهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جَاءَهُم مَّا كَانُوا يُوعَدُونَ مَا أَغْنَى عَنْهُم مَّا كَانُوا يُمَتَّعُونَ وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ لَهَا مُنذِرُونَ ذِكْرَى وَمَا كُنَّا ظَالِمِينَ وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاطِينُ وَمَا يَنبَغِي لَهُمْ وَمَا يَسْتَطِيعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَن تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ وَالشُّعَرَاء يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لا يَفْعَلُونَ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانتَصَرُوا مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ ﴾ راجع به قرآن است.

بخش ۲-۸ که یک بلوک را تشکیل می‌دهند داستان انبیاء (موسی، ابراهیم، نوح، هود، صالح، لوط و شعیب) است که برای تأیید و شهادت مفاد دو بخش اصلی افتتاح و اختتام است. وحدانیت خدا، صدق انبیاء، تقوا، انذار و عقاب، شیرازه به هم پیوستگی بخش‌های دهگانه است. داستان‌های پیامبران اکثریت آیات را تشکیل می‌دهد. پس از اختتام هر قصه، عبارت: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ * وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾ ذکر شده است. از نظر زمخشری در کشاف، هر کدام آنها با توجه به سیاق آیات معنایی مستقل دارد. در قصه‌های نوح، هود، صالح، لوط و شعیب دو آیه: ﴿إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾ تکرار شده است. ابتدا و انتهای هر بخش به روشنی، متمایز شده است. ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾ پایان هر بخش است. و آغاز هر بخش به غیر از افتتاح و اختتام، با نام یکی از اقوام گذشته و رسول آنها شروع می‌شود.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾،
2. ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ﴾،
3. ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾،
4. ﴿إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ﴾،
5. ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾،
6. ﴿وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾،
7. ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾،
8. ﴿عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ﴾،
9. ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾،
10. ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
11. ﴿فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ﴾،
12. ﴿وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ﴾،
13. ﴿إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾،
14. ﴿وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره شعراء»، دانشنامه معاصر قرآن کریم