گستره عصمت امام در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
== [[گستره عصمت امام]] == | == [[گستره عصمت امام]] == | ||
==== [[عصمت عملی]] ==== | ==== [[عصمت عملی]] ==== | ||
این‌گونه [[روایات]] به این نکته اشاره دارند که [[معصومین]] از تمامی [[گناهان]] مبرا هستند یا اینکه به ریشه گناهان اشاره می‌کنند که آن عوامل در معصومین وجود ندارد. در ادامه به چند [[روایت]] با همین مضمون اشاره می‌کنیم. | این‌گونه [[روایات]] به این نکته اشاره دارند که [[معصومین]] از تمامی [[گناهان]] مبرا هستند یا اینکه به ریشه گناهان اشاره می‌کنند که آن عوامل در معصومین وجود ندارد. در ادامه به چند [[روایت]] با همین مضمون اشاره می‌کنیم. | ||
# [[حسین]] بن اشقر از [[هشام بن حکم]] سؤال کرد: معنای قولتان که می‌گویید {{متن حدیث|إِنَّ الْإِمَامَ لَا يَكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً}} چیست؟ هشام گفت: روزی این سؤال را از [[امام صادق]] {{ع}} پرسیدم، [[امام]] {{ع}} فرمود<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۹۴؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۱۳۲؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷.</ref>: "[[معصوم]] کسی است که با [[تمسک]] به [[خدا]] از جمیع [[محارم]] [[الله]] [[امتناع]] کند" و [[خداوند متعال]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«و هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.</ref>. این [[حدیث شریف]] با دو [[سند]] از [[امام سجاد]] و امام صادق {{عم}} [[نقل]] گردیده است که به جهت اختصار از [[نقل حدیث]] مشابه [[چشم‌پوشی]] کردیم<ref>معانی الاخبار، ص۱۳۲؛ بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۹۰-۱۹۱؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷.</ref>. | # [[حسین]] بن اشقر از [[هشام بن حکم]] سؤال کرد: معنای قولتان که می‌گویید {{متن حدیث|إِنَّ الْإِمَامَ لَا يَكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً}} چیست؟ هشام گفت: روزی این سؤال را از [[امام صادق]] {{ع}} پرسیدم، [[امام]] {{ع}} فرمود<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۹۴؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۱۳۲؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷.</ref>: "[[معصوم]] کسی است که با [[تمسک]] به [[خدا]] از جمیع [[محارم]] [[الله]] [[امتناع]] کند" و [[خداوند متعال]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«و هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.</ref>. این [[حدیث شریف]] با دو [[سند]] از [[امام سجاد]] و امام صادق {{عم}} [[نقل]] گردیده است که به جهت اختصار از [[نقل حدیث]] مشابه [[چشم‌پوشی]] کردیم<ref>معانی الاخبار، ص۱۳۲؛ بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۹۰-۱۹۱؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷.</ref>. | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۸: | ||
==== [[عصمت علمی]] ==== | ==== [[عصمت علمی]] ==== | ||
== عصمت علمی در احادیث == | == عصمت علمی در احادیث == | ||
این روایات بر [[عصمت امامان]] از [[خطا]] و [[نسیان]] و [[سهو]] و غلط در [[علوم]] و وقایع خارجی دلالت می‌کنند و به روایات [[تسدید]] امامان به وسیله [[روح القدس]] معروف‌اند. | این روایات بر [[عصمت امامان]] از [[خطا]] و [[نسیان]] و [[سهو]] و غلط در [[علوم]] و وقایع خارجی دلالت می‌کنند و به روایات [[تسدید]] امامان به وسیله [[روح القدس]] معروف‌اند. | ||
نسخهٔ ۲۶ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۰۴
عصمت در لغت به معنای حفظ و نگهداری و نیز به معنای منع کردن آمده است. این واژه در اصطلاح متکلمان امامیه، گاه به لطفی از جانب خدای متعال به برگزیدگان خود و گاه نیز به ملکه‌ای تعبیر شده که به موجب آن، امامان اثنی عشر به رغم داشتن قدرت بر انجام گناهان، از هر گونه خطا و اشتباه، گناه و عصیان در تمام مراحل زندگی، حتی قبل از امامت و در زمان کودکی، مصون هستند. در نتیجه به وسیله این صفت، از سهو و نسیان هم مبرّا و پاک هستند. در اینکه گستره عصمت امام چقدر است و کدام شاخه‌ها را دربرمی‌گیرد، نظریات مختلفی میان متکلمان امامیه وجود دارد. اما آنچه در احادیثی که در باب عصمت امامان و حقیقت آن رسیده حول دو محور است؛ یکی احادیثی که دلالت بر عصمت عملی امامان از انواع معاصی، کبیره و صغیره، خطا، سهو و نسیان دارد و دیگری روایاتی که بیانگر عصمت علمی آنان در امور عادی زندگی، عصمت در تبیین و عمل به دین و عصمت در نظریات علمی غیر دینی است.
معناشناسی عصمت
معنای لغوی
عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری[۱]، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن[۲] و سوم به معنای وسیله بازداشتن[۳]. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند[۴].[۵]
در اصطلاح متکلمان
در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:
- عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است[۶]. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سید مرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی[۷] و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
- عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست[۸]. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند[۹].[۱۰]
گستره عصمت امام
عصمت عملی
این‌گونه روایات به این نکته اشاره دارند که معصومین از تمامی گناهان مبرا هستند یا اینکه به ریشه گناهان اشاره می‌کنند که آن عوامل در معصومین وجود ندارد. در ادامه به چند روایت با همین مضمون اشاره می‌کنیم.
- حسین بن اشقر از هشام بن حکم سؤال کرد: معنای قولتان که می‌گویید «إِنَّ الْإِمَامَ لَا يَكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً» چیست؟ هشام گفت: روزی این سؤال را از امام صادق (ع) پرسیدم، امام (ع) فرمود[۱۱]: "معصوم کسی است که با تمسک به خدا از جمیع محارم الله امتناع کند" و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۱۲]. این حدیث شریف با دو سند از امام سجاد و امام صادق (ع) نقل گردیده است که به جهت اختصار از نقل حدیث مشابه چشم‌پوشی کردیم[۱۳].
- امام صادق (ع) در وصف امامان فرمود: "امام (ع) از لغزش‌ها معصوم و از تمام فواحش پاک است"[۱۴] این حدیث با مضامین مشابه از امام رضا و حضرت علی (ع) آمده است[۱۵].
- محمد بن عمیر می‌گوید: "روزی با هشام بن حکم هم‌کلام بودیم، او در وصف عصمت امام (ع) چیزی گفت که در طول مصاحبت‌های خود بهتر از آن کلامی نشنیدم". محمد بن عمیر از هشام بن حکم سؤال کرد: "آیا امام (ع) معصوم است". هشام گفت: بله. مجدداً محمد بن عمیر سؤال کرد؛ وصف عصمت در امام (ع) چیست و به چه چیز شناخته می‌شود؟ هشام جواب داد ریشه همه گناهان در چهار چیز است و پنجمی ندارد: حرص، حسد، غضب و شهوت که هیچ یک از اینها در امام (ع) وجود ندارد. امام (ع) حریص بر دنیا نیست، زیرا تمام دنیا تحت اختیار امام و ایشان خزانه‌دار مسلمین است، پس بر چه چیز حرص بورزد. امام (ع) حسود نیست، زیرا انسان بر مافوق حسد می‌ورزد و امام (ع) مافوق ندارد، پس چگونه بر زیر دستش حسد بورزد. امام (ع) برای چیزی از امور دنیا غضب نمی‌کند، مگر اینکه دنیا را بر آخرت ترجیح دهد؛ حال اینکه خداوند آخرت را برای امام (ع) محبوب کرده، چنان‌که برای ما دنیا محبوب است. امام (ع) تمام توجهش به آخرت است چنان‌که همه توجه ما به دنیاست، آیا دیده‌ای کسی که وجه حسن را برای وجه قبیح وانهد یا طعام نیکو را برای رسیدن به طعام زودگذر ترک کند یا پیراهن لطیف و نرم را نپوشد و لباس خشن به تن کند یا نعمت باقی را ترک کند و دنیای فانی را بپذیرد[۱۶]. البته این روایت ولو مستقیماً از معصوم نقل نشده، لکن چون از ابن ابی عمیر و هشام بن حکم نقل شده و آنان مورد اطمینان بوده‌اند - به گونه‌ای که حتی مراسیل آنها به عنوان مستند قابل قبول است - لااقل می‌تواند به عنوان مؤید سایر روایات استفاده گردد.
سه روایتی که ذکر کردیم نمونه‌ای از روایات می‌باشد روایاتی که در باب عصمت عملی امامان هست بسیار زیاد است، ولی این سه روایتی که آوردیم به وضوح، عصمت عملی امامان را بیان می‌کند.
عصمت علمی
عصمت علمی در احادیث
این روایات بر عصمت امامان از خطا و نسیان و سهو و غلط در علوم و وقایع خارجی دلالت می‌کنند و به روایات تسدید امامان به وسیله روح القدس معروف‌اند.
- جابر جعفی می‌گوید: امام صادق (ع) فرمود: ای جابر همانا خداوند مخلوقات را سه دسته آفرید چنان‌که می‌فرماید: "و شما سه گروه‌اید: دست راستی‌ها و تو نمی‌دانی دست راستی‌ها چه کسانی‌اند و دست چپی‌ها و تو نمی‌دانی دست چپی‌ها چه کسانی‌اند و پیشی‌گرفتگان که پیشی گرفته‌اند تنها ایشان، مقربان‌اند"[۱۷]. پیشی گرفتگان همان رسولان خدا و مخصوصین درگاه او از میان مخلوقات‌اند که خدا در ایشان پنج روح قرار داده است: ۱. ایشان را به روح القدس مؤید ساخت و به وسیله آن همه چیز را بدانند و بشناسند. ۲. ایشان را به روح ایمان مؤید ساخت و با آن از خدای بترسند. ۳. آنها را به روح قوه مؤید ساخت و با آن بر اطاعت خدا توانایی یافتند. ۴. آنها را به روح شهوت مؤید ساخت و با آن اطاعت خدا را خواستند و از نافرمانی او کراهت یافتند. ۵. در ایشانروح حرکت نهاد که همه مردم با آن رفت و آمد کنند و در مؤمنین دست راستی‌ها روح ایمان نهاد که با آن از خدا بترسند و در ایشانروح قوه نهاد و با آن بر اطاعت خدا توانایی یافتند و در ایشانروح شهوت نهاد و با آن خواهان اطاعت خدا گشتند و در ایشانروح حرکت نهاد که مردم با آن روح رفت و آمد کنند[۱۸].
- در روایتی دیگر جابر می‌گوید: از امام باقر (ع) درباره علم عالم (پیغمبر و امام) پرسیدم فرمود: ای جابر همانا در پیغمبران و اوصیا پنج روح است: روح القدس، روح ایمان، روح زندگی (حرکت)، روح قوه و روح شهوت. ای جابر ایشان به وسیله روح القدس، امور و مطالب زیر عرش تا زیر خاک را بدانند، سپس فرمود: ای جابر، این چهار روح اخیر پیش آمد و آفت می‌رسد، ولی روح‌القدس، بازی و یاوه‌گری نکند[۱۹].
- ابوبصیر می‌گوید: شنیدم که امام صادق (ع) درباره آیه ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ﴾[۲۰] می‌فرمود: مخلوقی است بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل که همراه هیچ یک از پیامبران گذشته به جز حضرت محمد (ص) نبوده است و آن، همراه ائمه است و ایشان را رهبری می‌کند. چنان نیست که هرچه طلب شود به دست آید[۲۱]. پس همراهی این روح با پیامبر و امامان، فضلی است از خدای تعالی که به هر کس خواهد عطا کند و با طلب و کوشش به دست نیاید.
احادیثی که در باب عصمت عملی امامان است از حیث تعداد بسیار زیاد است تا جایی که هر بیننده و شنونده را از حیث صدور مطمئن می‌کند. این احادیث عمدتاً از پیامبر اکرم (ص)، امام علی (ع)، امام سجاد (ع)، امام باقر (ع)، امام صادق (ع) و امام رضا (ع) نقل شده است[۲۲]. این روایات غیر از اینکه به عصمت عملی امامان شهادت می‌دهند، از حیث معنا هم متواترند و می‌توانیم آنها را به چند دسته تقسیم کنیم.
- روایاتی که به طور مطلق امامان را از گناه و خطا معصوم و مبرا می‌دانند؛
- روایاتی که زمینه‌ها و چگونگی پیدایش عصمت امامان را بیان کرده و می‌گویند معصوم با تمسک به خداوند و قرآن تلاش و مجاهدت و تأیید به الهام الهی به عصمت مطلقه می‌رسند؛
- روایاتی که به عوامل و ریشه گناهان اشاره می‌کنند و با بیان بسیار زیبا و لطیف این عوامل را در امام منتفی می‌دانند که در نتیجه آن، عصمت عملی امامان به دست می‌آید.
اما احادیثی که در باب عصمت علمی امامان نقل کردیم، اگرچه از حیث سند و صدور، بعضاً ضعیف و کلاً در حد تواتر لفظی و صدوری نیست، ولی مستفیض و مشهورند[۲۳] از طرفی همه این روایات یک معنا را القا می‌کند و آن هم عصمت علمی امامان است، لذا دلالت این احادیث قابل خدشه نیست. شیخ کلینی هم که از راویان مورد وثوق است، همه این روایات را در کافی نقل کرده است و این روایات مورد استناد اصحاب بوده است، پس ضعف سند هم جبران می‌شود. در نتیجه از این روایات می‌فهمیم که امامان با توجه به الهامات روح‌القدس از ابتدای تولد تا لحظه مرگ با تلاش و مجاهدت نفس از گناه و اشتباه و نسیان به دورند و در سراسر زندگی هیچ اشتباه علمی هم نمی‌کنند»[۲۴].
جمع‌بندی
پرسش مستقیم
منابع
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی این معنا را برای واژه «عَصَمَ» آورده و می‌گوید: العصم: الإمساک و الاعتصام الاستمساک... (وقوله: «وَلَا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوَافِرِ» والعصام ما یعصم به ای یشد و عصمة الأنبیاء حفظه إیاهم؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، ص۵۶۹ ـ ۵۷۰ و عصم الله فلاناً من المکروه: ای حفظه و وقاه؛ یعنی خداوند فلانی را از مکروه حفظ کرده (عصمه) یعنی او را حفظ کرد و نگه داشت. المنجد، ص۱۵۰.
- ↑ ر.ک: فراهیدی، خلیل بن احمد، العین ج ۱ ص۳۱۴؛ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، قاموس محیط، ج۴، ص۱۵۱؛ الجوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، ج۵، ص۱۹۸۶، ابن منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۴۰۳.
- ↑ ابن‌منظور از زجاج نقل می‌کند: أَصْلُ العِصْمَةِ الحبْلُ. و كلُّ ما أَمْسَكَ شَيئاً فقد عَصَمَهُ، لسان العرب، ج۱۲، ص۴۰۵. یعنی، لغت عصمت در اصل به معنای طناب و ریسمان وضع شده است، ولی سپس از این معنا توسعه یافته و برای هر چیزی که موجب امساک و حفظ چیز دیگری شود، به کار می‌رود.
- ↑ ر.ک: راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۶ ـ ۳۳۷.
- ↑ حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین، ص۱۴.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح الاعتقادات الامامیة، ص۱۲۸.
- ↑ علی بن یونس نباطی، الصراط المستقیم، ج۱، ص۵۰.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، تلحیص المحصل، ص۳۶۹؛ عضدالدین ایجی نیز این تعریف را به حکما نسبت می‌دهد. ایجی عضدالدین، شرح المواقف، ج۸، ص۲۸۰ البته مرحوم خواجه در برخی موارد نیز عصمت را به لطف تعریف کرده است. ر.ک: خواجه نصیرالدین طوسی، تلخیص الحصل، ص۵۲۵.
- ↑ میثم بن علی بن میثم بحرانی، النجاة فی یوم القیامة، ص۵۵؛ حسن بن یوسف حلی، کشف المراد، ص۴۹۴.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۳۴ - ۳۵.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۹۴؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۱۳۲؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷.
- ↑ «و هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.
- ↑ معانی الاخبار، ص۱۳۲؛ بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۹۰-۱۹۱؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷.
- ↑ میزان الحکمه، ج۳، ص۲۰۰۰؛ بحارالانوار، ج۳۸، ص۶۲-۶۳، ح۲۵، ص۱۹۴.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۸، ص۶۲-۶۳.
- ↑ ر. ک: معانی الأخبار، ص۱۳۲؛ میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷؛ بحار الأنوار، ج۲۵، ص۱۹۴.
- ↑ ﴿وَكُنْتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَةً * فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ * وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ * وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾ «و شما گونه‌های سه‌گانه خواهید بود * (یکی) خجستگان، و خجستگان کیستند؟ * و (دیگر) ناخجستگان، و ناخجستگان کیستند؟ * و (سوم) پیشتازان پیشتاز * آنانند که نزدیکان (به خداوند) اند» سوره واقعه، آیه ۷-۱۱.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۵.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۶.
- ↑ «از تو درباره روح می‌پرسند بگو روح از امر پروردگار من است» سوره اسراء، آیه ۸۵.
- ↑ اصول کافی، جلد ۲، ص۱۸-۱۹.
- ↑ بحارالأنوار، ج۲۵، ص۱۹۴ و ج۳۸، ص۶۵؛ معانی الأخبار، ص۱۳۲؛ میزان الحکمة، ج۳، ص۱۹۹۷.
- ↑ مستفیض و مشهور، به روایاتی گفته می‌شود که تعداد راویانش زیاد باشد، ولی به حد تواتر نرسد (محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج۲، جزء ۳، ص۱۶۳).
- ↑ صفرزاده، ابراهیم، عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی ص ۵۰-۵۵.