بحث:شب قدر

مقدمه

شب قدر شبی بسیار با ارزش و سرنوشت‌ساز در ماه رمضان که به تعبیر قرآن کریم، خداوند قرآن را در آن شب نازل کرده و از هزار ماه برتر است و فرشتگان تا سپیده‌دم برای اجرای فرمان الهی و تقدیر سرنوشت امور جهان و بندگان به زمین فرود می‌آیند. شب قدر که به آن "لیلة القدر" هم گفته شده: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾، یکی از سه شب ۱۹، ۲۱، ۲۳ ماه رمضان است و احتمال اینکه شب ۲۳ شب قدر باشد بیشتر است.

از آداب این شب، عبادت و نماز و شب زنده‌داری تا صبح است و توبه و استغفار و خواندن دعاهای خاصّ از آداب این شب است. علت نامگذاری آن به شب قدر، یا به سبب قدر و ارزش فراوان آن است، یا به سبب آن که امور عالم در آن شب، مقدّر و تعیین می‌شود. مردم به این شب‌ها "شب‌های إحیاء" هم می‌گویند، یعنی شب زنده‌داری و بیدار ماندن تا اذان صبح.

علت نامگذاری به «قدر‌»

قدر در لغت به معنای اندازه‌، مقدار‌، سرنوشت و تقدیر آمده است و برای نامگذاری یکی از شب‌های مبارک ماه رمضان به شب قدر وجوهی را ذکر کرده‌اند: قدر به معنای تقدیر و سرنوشت است و این شب را به این جهت «قدر‌» نامیده‌اند که مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌گردد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾. همچنین آمده است: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾.

این بیان هماهنگ با روایات متعددی است که می‌گوید در آن شب، مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن مشخص می‌شود‌.

برخی گفته‌اند چون در این شب، فرشتگان بسیاری به زمین نازل می‌شوند به گونه‌ای که عرصه زمین بر آنها تنگ می‌گردد آن را شب قدر نامیده‌اند؛ زیرا قدر به معنی ضیق و تنگ آمده است: ﴿وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ﴾.

برخی نیز گفته‌اند: به خاطر آن شب قدر نامیده شده که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والاقدر(ص) به وسیله فرشته صاحب‌قدر نازل گردید. یا اینکه شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد. یا اینکه هر کس در آن شب احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود.

جمع میان همه این معانی در مفهوم گسترده «لیلة القدر» نیز ممکن است هر چند معنای اول یعنی «شب تقدیر امور» از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است‌.

اهمیت شب قدر

شب قدر از بهترین و بافضیلت‌ترین شب‌ها است که در قرآن و روایات به بزرگی از آن یاد شده است. شبی که به غیر از خدای سبحان کسی به عظمت و بزرگی آن آگاه نیست. از این رو فرمود‌: ﴿وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ﴾.

شبی که به مقدار هزار ماه یعنی برابر با بیش از هشتاد سال یعنی مدت یک عمر طولانی ارزش دارد. این ارزش به خاطر عبادت و بندگی خدا در این شب است که هدف از خلقت انسان را که عبودیت است محقق می‌سازد و با آن می‌تواند انسان به کمال مطلوب برسد. اگر کسی در شب قدر خالصانه تا طلوع فجر خدا را عبادت کند رحمت خدای رحمان شامل حالش می‌گردد و اجر و پاداش هزار ماه عبادت دریافت می‌کند و فرشتگان و روح بر او سلام می‌دهند که بالاترین لذت‌های معنوی است؛ چنان‌که وقتی تعدادی از فرشتگان نزد ابراهیم خلیل آمدند و بشارت تولد فرزند به وی دادند و بر او سلام کردند ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ﴾ ‌، حضرت ابراهیم(ع) از سلام این فرشتگان لذتی برد که با تمام دنیا برابری نداشت.

اکنون باید اندیشید وقتی گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل می‌شوند و بر مؤمنان سلام می‌کنند، چه لذت و لطف و برکتی دارد؟! آن‌گاه که حضرت ابراهیم را در آتش نمرودی افکندند، فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند و آتش بر وی گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان شب‌زنده‌دار و عبادت‌کننده در شب قدر «برد» و «سلام» نمی‌شود؟ آری این نشانه عظمت امت پیامبر آخر الزمان است که در آنجا فرشتگان بر خلیل نازل می‌شوند و در اینجا بر امت اسلام و بر آنها سلام می‌کنند.

شب نزول قرآن

آیه شریفه ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾ بیانگر است که تمام قرآن در ماه رمضان نازل گردیده است. در سوره قدر نیز آمده است: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾. گرچه در این آیه به صراحت نام قرآن برده نشده ولی مسلم است که ضمیر ﴿أَنْزَلْنَاهُ﴾ به قرآن برمی‌گردد و این عدم تصریح برای عظمت و اهمیت آن بوده است.

از انضمام این دو آیه فهمیده می‌شود که شب قدر یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان است اما اینکه آن شب، کدام شب است، در قرآن چیزی که دلالت بر آن نماید نیامده و فقط در روایات به برخی از شب‌ها اشاره شده است. در چگونگی نزول قرآن نیز گفته شده که دو نزول داریم؛ دفعی و تدریجی‌؛ و شب قدر شب نزول دفعی قرآن بر قلب مبارک پیامبر اعظم(ص) است و نزول تدریجی آن، به مدت ۲۳ سال بوده است. البته کیفیت و ماهیت نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و شب قدر بر پیامبر اکرم(ص) بر ما مشخص نیست؛ چنان‌که امام خمینی در این باره می‌فرماید: در ماه مبارک رمضان قضیه‌ای اتفاق افتاد که ابعاد آن قضیه و ماهیت آن قضیه در ابهام الی الابد مانده است برای امثال ماها و آن نزول قرآن است. نزول قرآن بر قلب رسول الله در لیلة القدر، کیفیت نزول قرآن و قضیه چه بوده است و روح الامین در قلب آن حضرت قرآن را نازل کرده است و از طرفی خدا ﴿أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ این نزول قرآن بر قلب پیغمبر در لیلة القدر کیفیتش چیست؟ باید بگویم غیر از خود رسول اکرم و آنهایی که در دامن رسول اکرم بزرگ شدند و مورد عنایت خدای تبارک و تعالی، عنایات خاص او بودند برای دیگران مطلقا در حجاب ابهام است که مسئله تنزل چی است، نزول در قلب چی است، روح الامین چی است‌، کیفیت وارد شدن روح الامین با قرآن در قلب رسول الله(ص) چی است، ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ﴾ چی است؟ اینها مسائلی است که به نظر سطحی یک مطالب آسانی است و گاهی هم یک حرف‌هایی گفته شده است، لکن به شما عرض کنم کیفیت نزول قرآن در ابهام باقی مانده است برای امثال ما، و کیفیت ملائکه الله در لیلة القدر و ماهیت لیلة القدر.

شب تقدیر امور

قرآن کریم شب قدر را شب تعیین مقدرات می‌داند: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾.

تقدیر امور و سرنوشت از ناحیه خدای سبحان توسط فرشتگان و روح که در این شب نازل می‌شوند صورت می‌گیرد‌، چنان‌که قرآن می‌فرماید: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾. منظور از ﴿مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾ این است که فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشت‌ها و آوردن هر خیر و برکتی در شب قدر نازل می‌شوند و هدف از نزول آنها انجام این امور است. واژه ﴿رَبِّهِمْ﴾ که در آیه بر آن تکیه شده به مسئله ربوبیت و تدبیر جهان اشاره‌، و تناسب نزدیکی با کار این فرشتگان دارد که آنها برای تدبیر و تقدیر امور نازل می‌شوند و کار آنها نیز گوشه‌ای از ربوبیت پروردگار است‌.

این بیان با روایات متعددی که می‌گوید: در آن شب‌، مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن مشخص می‌شود هماهنگ است.

امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید: در ماه رمضان شب قدر است که بهتر از هزار ماه است. در آن شب هر امر محکمی معین می‌گردد و آن سر سال است که آنچه در سال از خیر و شر، نفع و ضرر، روزی و مرگ پیش می‌آید تقدیر می‌گردد و به همین جهت‌، این شب «شب قدر» نامیده شده است.

البته تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و میزان ایمان و تقوا و پاکی نیت و اعمال آنهاست. یعنی برای هر کس آن را مقدر می‌کنند که لایق آناست و زمینه‌هایش از طرف خود او فراهم شده است.

مخفی بودن شب قدر‌

در این که کدام‌یک از شب‌های ماه رمضان شب قدر است سخن بسیار گفته شده و تفسیرهای متعددی ارائه گردیده است. از جمله گفته شده شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم‌، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم. ولی شیعیان سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم را محترم می‌شمارند و به احیا و راز و نیاز می‌پردازند. امام صادق(ع) درباره این سه شب چنین می‌فرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است».

در برخی روایات بر احیای شب بیست و یکم و شب بیست و سوم تأکید شده و در روایاتی بر احیای شب بیست و سوم تأکید بیشتری شده است. نیکو است برای درک شب قدر که سرنوشت انسان تعیین می‌گردد بی‌تفاوت نباشیم و هر سه شب را به عبادت و دعا بپردازیم تا از اجر و پاداش شب قدر محروم نمانیم. نقل شده برخی از بزرگان یک سال را احیا می‌داشتند تا شب قدر را درک نمایند‌. وجود مقدس پیامبر اسلام(ص) دهه آخر ماه مبارک رمضان رختخواب نمی‌گسترد و به عبادت می‌پرداخت.

اگر کسی به عللی توفیق احیای سه شب را ندارد، لااقل شب بیست و سوم را احیا بدارد‌. امام باقر(ع) می‌فرماید: «مردی از جهینه خدمت رسول خدا(ص) رسید و عرض کرد: یا رسول الله برای من شتر و گوسفند و غلامانی است، دوست دارم، شبی را از ماه رمضان فرمان دهی که به نماز حاضر شوم. حضرت او را نزد خود‌ طلبید و در گوش او رازی گفت. جهنی شب بیست و سوم با شتر و گوسفند و عیالش وارد مدینه می‌شد و در آن شب بیتوته می‌کرد و چون صبح می‌شد با همراهانش از مدینه خارج می‌گردید».

از حضرت علی(ع) نیز روایت شده که: رسول خدا(ص) اهل بیت خود را شب بیست و سوم بیدار نگه می‌داشت و آب به صورت افراد خواب‌آلود می‌پاشید‌. حضرت فاطمه(س) نیز فرزندان خود را بیدار نگه می‌داشت و با جبران خوابیدن در روز و کم خوردن در شب، آنان را برای احیای شب قدر آماده می‌نمود و می‌فرمود: «محروم کسی است که از خیر این شب محروم باشد».

نقل شده است: «امام صادق(ع) به شدت مریض شد، چون شب بیست و سوم ماه رمضان فرا رسید، اطرافیانش را فرمان داد، او را به مسجد بردند. امام در آن شب در مسجد بیتوته نمود».

شب آمرزش گناهان

انسان در مسیر زندگی هر آن ممکن است دچار لغزش‌ها و گناهانی گردد که چون لکه‌های سیاه قلب او را تاریک نمایند. زنگارها و لکه‌های گناه را می‌توان با آب توبه و استغفار شست‌وشو داد که خدای غفور می‌فرماید: ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾.

گرچه درهای رحمت خداوند همیشه باز است ولی در ایام و شب‌های خاصی نسیم‌های رحمت بیشتری می‌وزد که گناهکار می‌تواند آن را مغتنم شمرده از آن نسیم برخوردار گردد. شب قدر شب نزول ملائکه و بشارت سلامت و ایمنی به بندگان خداست و هر مؤمنی آن شب را احیا بدارد همه گناهانش آمرزیده می‌شود. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید‌: هر کس شب قدر را احیا بدارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود!

حضرت علی(ع) نیز می‌فرماید: کسی که شب قدر را درک کند و آن را احیا بدارد خداوند گناهان گذشته و آینده‌اش را بیامرزد. به راستی چه فرصتی بهتر از شب قدر برای بازگشت به سوی خدا و پشیمانی از اعمال ناشایسته‌ای است که از انسان سر زده و طلب عفو و بخشش از خدای غفار و مهربان!

شب تقدیر ولایت و امامت

شب قدر گرچه معروف به شب انزال قرآن است، علاوه بر آن شب تقدیر امامت و ولایت نیز بوده است، چون این دو از یکدیگر جدا نمی‌باشند. حضرت علی(ع) می‌فرماید: رسول خدا(ص) به من فرمود: یا علی آیا معنای شب قدر را می‌دانی؟ گفتم: یا رسول الله نمی‌دانم‌. فرمود‌: خداوند تبارک و تعالی در شب قدر آنچه را که قرار است اتفاق بیفتد مقدر کرد. از آن چیزهایی که خداوند عزوجل مقدر فرمود ولایت تو و ولایت امامان از فرزندان تو تا روز قیامت می‌باشد.

آری زمین باید همواره از حجت خدا برخوردار باشد و یکی از مقدرات خداوند در شب قدر که تقدیر همه امور می‌شود ولایت علی بن ابی‌طالب و فرزندانش بوده است که هم‌اکنون جهان تحت ولایت آخرین ذخیره الهی‌، یعنی امام زمان(ع) می‌باشد. از این‌رو یکی از اعمال در شب‌های ماه مبارک رمضان در کنار قرائت قرآن به خصوص در شب‌های قدر دعا برای فرج آقا امام زمان و سلامتی آن حضرت و تشکیل دولت کریمه و عزت یافتن اسلام و مسلمانان به دست آن حضرت است. سید بن طاووس آورده است این دعا را در هر حال نشسته، ایستاده و... در شب بیست و سوم و در همه ماه رمضان پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر پیامبر و آلش زیاد بخوانید: «اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ...».

شب قدر شبی است که باید به یاد آن محبوب عزیز بود و دیدار او را از خدا‌ طلبید. شبی که باید شکوائیه هجران را درنوردید و به امید وصل و دیدارش بیدار نشست و از جام طهور ﴿سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾ سرمست شد.

همچنین شب قدر شبی است که باید برای تداوم جمهوری اسلامی به رهبری ولی فقیه تا ظهور دولت کریمه ولی عصر(ع) دعا نمود.