آل یعقوب در معارف و سیره رضوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آل یعقوب است. "آل یعقوب" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آل یعقوب در قرآن - آل یعقوب در حدیث - آل یعقوب در کلام اسلامی - آل یعقوب در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آل یعقوب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

به نقل از محمد بن حسین بن یزید، زمانی که امام رضا(ع) در خراسان بود، در بیان ویژگی اهل بیت رسول خدا(ص) فرمود: «إِنَّا أَهْلُ‏ بَيْتٍ‏ وَرِثْنَا الْعَفْوَ مِنْ‏ آلِ‏ يَعْقُوبَ»؛ ما اهل بیت، عفو را از آل یعقوب به ارث برده‌ایم. این سخن در عین کوتاهی، حاوی معانی بلندی است که در پرتو شناخت آل یعقوب به دست می‌آید. اینکه آل یعقوب چه کسانی بوده و وجه برجسته آنان چه بوده، در متون دینی، به ویژه در تفاسیر مطالبی آمده است، چنان که در کتب مقدس داستان‌های زیادی درباره آنان ذکر شده که برخی از آنها به شدت با باورهای اسلامی ناسازگار است. بر اساس داده‌های کتب مقدس، یعقوب پس از جدال با خدا و انسان، از سوی خداوند نام اسرائیل یافت و هنگامی که به دیار مصر کوچید جمیع نفوس خاندان وی هفتاد نفر بودند و طبق آیه دیگر هفتاد نفر از صلب او پدید آمدند که به بنی اسرائیل شناخته می‌شوند. یعقوب عمری دراز کرد و در نهایت در ۱۴۷ سالگی از دنیا رفت. اما در متون اسلامی، داستان آل یعقوب هم سویی زیادی با داده‌های کتب پیشینی که در اختیار امروزیان است، ندارد. این عنوان دو بار در قرآن یاد شده است: یکی در سوره یوسف: ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ و دیگر در سوره مریم: ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾. مفسران در اینکه مقصود از یعقوب در آیه نخست، فرزند اسحاق(ع) است، اختلافی ندارند، اما درباره آل یعقوب گفت‌و‌گوهایی وجود دارد. ابن‌جوزی سه قول را در این باره بیان می‌کند: ۱. ابن‌عباس مراد از آن را فرزندان یعقوب دانسته است. طبعاً یوسف و برادرانش در آن داخل‌اند. در عهد عتیق نام برادران یوسف چنین آمده است: دان، نفتالی، جاد، اشیر، یساکار، زبولون؛ ۲. مقاتل مراد از آل یعقوب را، یعقوب، همسر و فرزندان یازده‌گانه‌اش که خداوند نعمتش را با سجود آنان بر یوسف تمام کرده، می‌داند؛ ۳. ابوعبیده نیز گفته مراد اهل یعقوب است. اما علاوه بر این اقوال دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارد که در خور توجه است. صدوق می‌نویسد: آل یعقوب خانواده او بودند که یوسف به هنگام مرگ خویش آنان را گرد خویش جمع کرد و آنان هشتاد مرد بودند. برخی نیز آنان را ۸۶ نفر اعم از زن و مرد مرد می‌دانند. البته در اینجا قول دیگری وجود دارد که اساساً با آنچه تاکنون بیان شده، متفاوت است. بنابر این قول، مراد از یعقوب در آیه فرزند اسحاق بن ابراهیم و پدر حضرت یوسف نیست، بلکه مراد یعقوب بن ماثال، برادر عمران بن ماثال، پدر حضرت مریم است و طبعاً آل یعقوب دایی‌های یحیی بن زکریا خواهند بود. از میان اقوال گفته شده به آسانی نمی‌توان یکی را ترجیح داد، جز اینکه از مجموع اقوال، جز قول اخیر که البته چندان پشتوانه ندارد، بر می‌آید که فرزندان یعقوب، قدر متیقن آن‌اند، هر چند در تعداد آنها اختلاف نظر وجود دارد.

به هر حال، خداوند بزرگ نعمت خویش را بر آل یعقوب تمام کرد. البته در باب چیستی نعمت نیز مباحثی میان مفسران وجود دارد. برخی بر آن‌اند که اتمام نعمت آن بود که خداوند یوسف را از پیامبران، برادرانش را پایدار بر دین خدا و نبوت را در آن خاندان قرار داد. برخی نیز گفته‌اند آنچه را موجب سعادت آل یعقوب بود، به آنان داد؛ به یوسف حکومت، نبوت و حکمت عطا کرد و او را از مخلصان قرار داد و برای آل یعقوب، یافتن یوسف و آمدن یعقوب به همراه خانواده‌اش از لوز کنعان به مصر و زندگی در کنار هم را فراهم ساخت و بدین گونه نعمت خویش را بر آنان تمام کرد. اما آنچه بیش از همه در این خاندان ذهن‌ها را متوجه خود می‌گرداند، خصلت بخشش و عفو است که به صورت برجسته در زندگی حضرت یوسف(ع) خودنمایی کرده است. داستان یوسف(ع) که در قرآن و متون دینی به تفصیل آمده، حاوی تلخی‌ها و شیرینی‌های بسیاری است. مهم‌ترین بخش آن، نوع رفتار برادران وی با او بود که موجب دوری‌اش از خانواده و تحمل سختی‌ها و مشکلات فراوان گردید، اما حضرت یوسف(ع) آنگاه که به قدرت دست یافت و توانا شد، در تقابل با آنان، نه تنها انتقام‌جویی و سرسختی پیشه نکرد، بلکه از طریق عفو و اغماض پیش رفت و آنان را بخشود. امام رضا(ع) با بهره‌گیری از همین عنصر اخلاقی، اهل بیت(ع) را میراث‌دار آل یعقوب معرفی می‌کند.

گفتنی است که آیه ارث‌بری آل یعقوب را پیش از این حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع) به عنوان مستند ارث‌بری از پیامبران مطرح کرده بودند تا مقوله ارث بردن فاطمه(س) از پیامبر(ص) که مورد انکار برخی قرار گرفته بود، به اثبات برسد..

جستارهای وابسته

• یعقوب

منابع

1. واسعی، سید علی رضا، مقاله «آل یعقوب»، دانشنامه امام رضا ج۱

پانویس