جنگ صفین در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جنگ صفین است. جنگ صفین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: =جنگ صفین در نهج البلاغه - جنگ صفین در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

جنگ صفین نبرد امام علی (ع) با معاویة بن ابی سفیان در محلی به نام صفین است. بعد از آنکه معاویه از بیعت با امام امتناع کرده و راه سرکشی در پیش گرفت. این جنگ کشته‌ها و پیامدهای ناگوار زیادی داشت و در پایان هم با حیله قرآن بر نیزه کار به حکمیت کشید.

علل جنگ

پس از آنکه امام علی (ع) از جنگ جمل پیروزمندانه به کوفه تشریف فرما شد و حکومت اسلامی استقرار یافت، به رتق و فتق امور پرداخت و جمعی از استانداران صالح را بر مراکز مهم کشور اسلامی منصوب کرد و ناصالحان و افراد نالایق، یا خود فرار کردند و یا امام (ع) آنان را عزل نمود. حال که اوضاع کاملاً آرام و امام بر کشور اسلامی مسلط شده است وقت آن رسیده به سراغ معاویه برود و ریشه شجره ملعونه بنی امیه را از سرزمین شام قطع کند. بدین منظور جریر بن عبدالله بجلی استاندار همدان را که به کوفه آمده بود تا حضوراً با امام (ع) بیعت کند، با نامه‌ای به سوی شام اعزام کرد تا اگر معاویه بیعت کرد چه بهتر و اگر امتناع ورزید فوراً او را از حکومت شام خلع کند.

مالک اشتر با اعزام «جریر» نظر موافق نداشت؛ زیرا او را متهم به همکاری با معاویه می‌ساخت ولی امام (ع) برخلاف نظر او، جریر را بر این کار برگزید و فرمود: «دَعْهُ حَتَّى نَنْظُرَ مَا يَرْجِعُ بِهِ إِلَيْنَا»؛ «بگذار برود تا ببینیم چه می‌کند».

جریر نامه امام (ع) را به شام برد و بر معاویه وارد شد ابتدا با سخنانی قاطع و کوبنده معاویه را ارشاد نمود و چنین گفت: ای معاویه! بدان که مردم مکه و مدینه، کوفه و بصره، حجاز و یمن، مصر و عمان، بحرین و یمامه، همه با پسر عمویت علی بن ابی‌طالب بیعت کرده‌اند و جز همین چند قلعه که تو در آن هستی کسی باقی نمانده است، اگر سیلی از بیابان‌های آنجا جاری شود همه را غرق می‌کند، من آمده‌ام که تو را به آنچه رستگاری تو در آن است دعوت کنم و به بیعت از این مردم رهنمون گردانم».

آن‌گاه نامه امیرمؤمنان (ع) را تسلیم معاویه کرد، که خلاصه‌ای از آن نامه این است: «ای معاویه! بیعت مهاجران و انصار با من حجت را بر تو تمام کرده و تو را ملزم به اطاعت ساخته، طلحه و زبیر با من بیعت کردند سپس بیعت خود را شکستند، شکستن بیعت مانند رد آن است تا حق فرا رسید و فرمان خدا پیروز شد. درباره قاتلان عثمان زیاد سخن گفتی تو نیز در آنچه که سایر مسلمانان وارد شده‌اند وارد شو (و بیعت کن) و آن‌گاه حادثه را نزد من مطرح کن، به جان خودم قسم اگر به عقل خودت نه به هوای نفست باز گردی مرا پاک‌ترین فرد نسبت به عثمان می‌یابی، بدان که تو از طلقاء (آزادشدگان) هستی و برای این گروه، خلافت حلال نیست و حق عضویت در شورا ندارند، من به سوی تو و کسانی که از ناحیه تو مشغول کار هستند جریر بن عبدالله را که از اهل ایمان و هجرت است اعزام کردم تا بیعت کنی و وفاداری خود را اعلام نمایی».

معاویه در پاسخ «جریر» نماینده امام (ع) امروز و فردا کرد و گفت: باید در این باره فکر کنم و با مردم شام مشورت نمایم. او با این وقت‌کشی می‌خواست نیروهایی برای خود جذب کند و مردم شام را برای مقابله آماده نماید تا آنکه دیرتر از موعد مقرر خبر به علی برسد و معاویه توانسته باشد در این مدت آمادگی لازم را پیدا نماید؛ لذا پس از چند روزی، منادی معاویه مردم شام را به مسجد دعوت کرد، خود معاویه بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی و توصیف سرزمین شام که این جا سرزمین پیامبران و بندگان صالح است و... گفت: مردم! می‌دانید من نماینده امیرمؤمنان (ع) عمر بن خطاب و عثمان بن عفان هستم من درباره کسی کاری صورت نداده‌ام که از او شرمنده باشم، من ولی و سلطان خون عثمانم که مظلوم کشته شده است چون قرآن فرموده است: ﴿وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا﴾ آن گاه افزود: من مایلم نظر شما را درباره قتل عثمان بدانم.

مردم شام فریاد برآوردند که: ما به خون‌خواهی عثمان با تو بیعت می‌کنیم و خون او را مطالبه می‌نماییم، سپس با او در این راه بیعت کردند و گفتند در این راه از جان و مال خود خواهیم گذشت.

به عبارتی دیگر زمانی که علی (ع) به خلافت رسید، اصلاحات را شروع کرد و نااهلان را از کار کنار گذاشت. معاویه هم یکی از آنان بود که در شام برای خود بساطی به هم زده بود. معاویه سر به طغیان گذاشت و فرمان امام را نپذیرفت و دشمنی دیرینه‌اش او را به مخالفت با امام و کارشکنی در کارها و ایجاد آشوب در مناطق مختلف و شبیخون به قلمرو حکومت امام واداشت. او که خود طمع در خلافت داشت، زیر بار خلافت امام نرفت، دیگران را نیز تحریک کرد و خونخواهی عثمان را بهانه قرار داد و مکاتبات متعددی بین او و امیر المؤمنین انجام گرفت. امام پیوسته او را نصیحت می‌کرد و هشدار می‌داد، او گستاخی نشان می‌داد و تهمت می‌زد و تهدید به جنگ می‌کرد. امام پس از اتمام حجت‌های بسیار، وقتی از به راه آمدن او ناامید شد برای فرونشاندن فتنۀ او و دفع تجاوزها و یکسره ساختن کارش مصمّم شد. امام که پس از جنگ جمل در کوفه مستقرّ شده بود، از همان‌جا نیرو بسیج کرد. عمروعاص هم با معاویه همدست شد. راهی جز جنگ با فتنه‌جویان یاغی و باغی برای امام علی (ع) باقی نمانده بود.

نامه معاویه به عمرو بن عاص

معاویه برای مقابله با امیرمؤمنان علی (ع) از دغل‌بازان و سیاست‌مداران کهنه‌کار کمک خواست، به همین منظور نامه‌ای به عمرو عاص نوشت و او را برای مشورت درباره جنگ با علی (ع) به شام دعوت کرد و وعده حکومت مصر را پس از پیروزی به عمرو عاص داد. عمرو عاص که در زمان حکومت عثمان به عنوان عنصری نامطلوب از حکومت مصر کنار زده شده بود ودر فلسطین زندگی می‌کرد. به محض این که نامه معاویه به او رسید با پسرانش «عبدالله» و «محمد» به مشورت پرداخت. و سرانجام برای رسیدن به حکمرانی مصر از فلسطین به شام عزیمت نمود.

عکس‌العمل کوفیان در برابر فرمان آماده باش امیرالمؤمنین(ع)

امیرالمؤمنین(ع) پس از اخذ تصمیم برای حرکت به سوی شام، روز جمعه در مسجد جامع کوفه منبر رفت و چنین فرمود: «ای مردم! به سوی دشمنان قرآن و سنت حرکت کنید. به سوی قاتلان مهاجران و انصار حرکت کنید. به سوی ستمکاران پست که اسلام آوردن آنها از ترس و اجبار بود، حرکت کنید. به سوی کسانی حرکت کنید که برای به دست آوردن دل‌هایشان به آنها اموالی داده می‌شد تا به مسلمانان آزار نرسانند».

در این موقع مردی از قبیله فزاره به نام «اربد» برخاست و خطاب به حضرت امیر(ع) گفت: آیا می‌خواهی ما را به جنگ برادران شامی ببری که آنها را بکشیم؟ همان طور که ما را به جنگ برادران اهل بصره برده و آنها را کشتیم؛ به خدا قسم هرگز چنین کاری نخواهیم کرد.

مالک اشتر در این هنگام برخاست و گفت: ای مردم چه کسی بود که این حرف را زد؟ مرد فراری فرار کرد و عده‌ای از مردم او را دنبال کردند و در کناسه به او رسیدند و آن قدر با کفش‌های خود به او زدند که بر زمین افتاد؛ سپس وی را لگدمال کردند تا مرد. چون این خبر را به حضرت دادند فرمود: «او کشته تعصب و گمراهی خود شد که قاتلش نیز معلوم نیست». آن‌گاه خون‌بهای او را از بیت المال به خانواده‌اش پرداخت.

ابن ابی الحدید روایت می‌کند که وقتی حضرت علی(ع) عزم خود را برای رفتن به شام جزم کرد، مردی را خواست و به وی فرمود که خود را مهیای رفتن به دمشق کند و چون وارد آن شهر شد، شتر خود را جلوی در مسجد جامع بخواباند و چیزی از لباس سفر را از خود دور نسازد؛ زیرا مردم وقتی آثار غربت را در وی ببینند از او می‌پرسند که از کجا آمده است و چون جویا شدند، بگوید علی(ع) با مردم عراق به سرعت به سوی شما می‌آیند. سپس عکس‌العمل مردم شام را ببیند و نتیجه را گزارش کند.

مرد کوفی رهسپار شام شد. چون به همان‌گونه که امیرالمؤمنین(ع) فرموده بود، وارد دمشق شد، مردم دور او جمع شدند و پرسیدند از کوفه چه خبر؟ او نیز همان را که حضرت به وی فرموده بود، نقل کرد. چون خبر به دیگران رسید، دسته دسته می‌آمدند و از وی صحت خبر را جویا می‌شدند و او هم جواب مثبت می‌داد. وقتی این خبر به معاویه رسید، ابوالاعور سلمی (سردار معروف خود) را فرستاد تا شخصاً خبر را از مرد کوفی بشنود. مسافر کوفی هم برای او آنچه را به دیگران گفته بود، نقل کرد. ابوالاعور موضوع را به معاویه خبر داد.

معاویه دستور داد مردم را در مسجد فراخوانند. چون همه حضور یافتند، برخاست و گفت: علی با مردم عراق به سوی شما می‌آید؛ چه می‌گویید؟ آیا حاضرید به جنگ علی بروید؟ مردم چانه‌ها را روی سینه آوردند و هیچ نگفتند. در این موقع ذوالکلاع حمیری (از فرماندهان معاویه) برخاست و گفت: از تو فرمان دادن و از ما عمل کردن. معاویه هم از منبر فرود آمد و فرمان داد که مردم مهیا شوند و به لشکرگاه‌های خود بروند.

مرد کوفی که شاهد این واقعه بود، بازگشت و ماجرا را به امیرالمؤمنین علی(ع) خبر داد. آن حضرت هم فرمان داد که مردم را در مسجد حاضر کنند. چون گرد آمدند، برخاست و به منبر رفت و فرمود: «فرستاده‌ای که به شام اعزام داشته‌ام برای من خبر آورده که معاویه با اهل شام به سرعت به سوی عراق می‌آید. نظر شما چیست و چه باید کرد؟ آیا حاضرید به مقابله او بروید؟» مردم مضطرب شدند. یکی می‌گفت باید چنین کرد و دیگری می‌گفت باید چنان کرد. سر و صدا و جر و بحث آنها باعث شد که حضرت چیزی از سخنان آنها نفهمید. امیرالمؤمنین(ع) نمی‌دانست چه کسی موافق، و چه کسی مخالف است. سپس در حالی که می‌فرمود: «﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ خلافت را پسر هند جگر خوار برد»، از منبر به زیر آمد.

با این اوصاف به همت سرداران لایق، بیشتر مردم حرکت با امیرالمؤمنین(ع) را پذیرفتند، اما عده‌ای از یاران عبدالله بن مسعود مانند عبیده سلمانی و ربیع بن خثیم همراه چهارصد تن از قاریان کوفه به حضور آن حضرت رسیدند و گفتند: «با اینکه به برتری شما معترف هستیم، در مورد این جنگ شک و تردید داریم. از آنجا که شما و مسلمانان به گروهی نیاز دارید که با مشرکان جنگ کنند ما را (به جای عزیمت به صفین) برای نگهداری یکی از مرزهای مملکت اسلامی اعزام کن تا در آنجا جهاد کنیم». حضرت امیر(ع) نیز آنها را به مرزبانی ری و قزوین فرستاد و ربیع بن خثیم ثوری را به فرماندهی این گروه برگزید و برایش پرچمی بست؛ این پرچم اولین پرچمی بود که در کوفه بسته شد.

به روایتی، امیرالمؤمنین علی(ع) به اهل کوفه فرمود: «هر کسی از شما که از جنگیدن با معاویه کراهت دارد، عطا و مقرری خود را دریافت کند و به جنگ دیلمیان برود». با این سخن آن حضرت، چهار هزار مرد از جنگ با معاویه خودداری نموده و مقرری خود را دریافت کردند و به سمت دیلم رهسپار شدند. روایت دیگری حاکی از اعزام چهار هزار مسلمان توسط امیرالمؤمنین(ع) به فرماندهی ربیع بن خثیم ثوری به سوی دیلم است.

سرانجام، حضرت امیر(ع) با همراهی تقریباً نود هزار نفر، که دو هزار و هشتصد تن آنان از صحابه رسول خدا(ص) بودند، حرکت کرد. در میان این اصحاب هشتاد و هفت نفر از مجاهدان بدر شرکت داشتند که هفده نفر مهاجر و هفتاد تن از انصاری بودند که زیر درخت در حدیبیه با پیغمبر اکرم(ص) بیعت کرده بودند. به روایت دیگر، هفتاد نفر از اصحاب بدر و هفتصد نفر از بیعت کنندگان «شجره» و چهارصد مرد از دیگر مهاجران و انصار به همراهی امیرمؤمنان علی(ع) بودند؛ در حالی که از انصار، جز مسلمة بن مخلد و نعمان بن بشیر، کسی همراه معاویه نبود.

امیرالمؤمنین علی(ع) به هنگام حرکت به سوی صفین، ابومسعود انصاری را که از بیعت کنندگان در شب عقبه با پیغمبر اکرم(ص) بود، جانشین خود در کوفه کرد و به نخیله (اردوگاه سپاه) رفت. آن‌گاه با سپاه حرکت کرده از مدائن گذشت و به شهر انبار رسید؛ سپس تا شهر رقه رفت و در آنجا برای آن حضرت پلی بستند و پس از عبور از آن به طرف شام رفت. معاویه نیز از تمامی قلمرو خود (شامات)، شامل سوریه، لبنان، اردن و فلسطین، و نیز جزیره قبرس صد و بیست هزار نفر تحت فرمان آورد. دو لشکر در صفین محلی در غرب رود فرات، واقع در خاک شام فرود آمدند. واقعه صفین هجده ماه طول کشید که چهار ماه آن با مکاتبه و گفتگو میان امیرالمؤمنین(ع) و معاویه و سفیران آنها سپری شد و چون این گفتگوها به نتیجه نرسید، جنگ درگرفت. در این جنگ هفتاد هزار نفر کشته شدند که پنجاه و پنج هزار نفر آنان از مردم شام و پانزده هزار تن از مردم عراق بودند. به روایتی نیز چهل و پنج هزار تن از اهالی شام و بیست و پنج هزار نفر از مردم عراق کشته شدند. از میان صحابه که با امیرالمؤمنین(ع) بودند، بیست و پنج نفر به شهادت رسیدند؛ از جمله ابوالیقظان، عمار بن یاسر معروف به ابن سمیه بود که هنگام شهادت نود و سه سال داشت.

حرکت سپاه امام (ع) به سوی صفین

امام پس از آنکه دانست معاویه تسلیم حق نشده و حاضر به بیعت نیست بلکه سرباز جمع‌آوری می‌کند و آماده جنگ می‌شود در اوایل ماه شوال سال ۳۶ قمری، تصمیم به اعزام نیرو گرفت.

امام (ع) برای نبرد با معاویه آماده شد و برخی کارگزاران خود را به کوفه فراخواند. امام نامه‌‌هایی به مخنف بن سلیم، کارگزار اصفهان و عبدالله بن عباس، حاکم بصره نوشت و از آنها خواست مردم را به جنگ دعوت کنند. امام (ع) برای نبرد صفین در نُخَیله اردو زد و از حارث اعور خواست مردم را به آنجا فراخواند. نیروهای بصره نیز همراه با فرماندهانشان خود را به نخیله رساندند و سپاه کوفه به فرماندهی امام (ع) روز چهارشنبه پنجم شوال ۳۶ ق متمرکز شد و امام برای سپاهیان خود سخنرانی کرده و به سمت شام حرکت کردند.

به فرمان امام (ع) سپاه اسلام در چهارشنبه پنجم شوال ۳۶ قمری به سوی صفین حرکت کرد. ابن‌شهرآشوب می‌نویسد: نود هزار تن، سپاه امام را تشکیل می‌داد. که به گفته سعید بن جبیر در میان آنها ستارگان درخشانی از صحابی رسول الله (ص) به چشم می‌خوردند که تعداد آنان به ۹۰۰ نفر از انصار و ۸۰۰ نفر از مهاجرین و به گفته ابن ابی لیلی هفتاد نفر یا ۱۳۰ نفر از آن مهاجرین و انصار از جنگ‌جویان بدر بودند، و معاویه در حالی که ۱۲۰ هزار نفر سپاهیانش را تشکیل می‌داد تنها دو نفر یکی نعمان بن بشیر و دیگری مسلمة بن مخلد از اصحاب رسول خدا (ص) در میانشان دیده می‌شد.

قبل از حرکت، امام علی(ع) هفت تن از کوفیان را به فرماندهی هفت لشکر گماشت:

1. سعد بن مسعود ثقفی را به فرماندهی قبایل بنی قیس و بنی عبدقیس؛ معقل بن قیس یربوعی را به فرماندهی قبایل تمیم، ضبه، رباب، قریش، بنی‌کنانه و بنی‌اسد؛
2. مخنف بن سلیم را به سرداری قبایل بنی‌ازد، بجیله، خثعم، انصار و خزاعه؛
3. حجر بن عدی کندی را به فرماندهی قبایل کنده، حضرموت، قضاعه و مهره؛
4. زیاد بن نضر را به فرماندهی قبایل بنی‌مذحج و اشعریان؛
5. سعید بن قیس بن مره همدانی را به سرداری بنی‌همدان و کسانی از حمیریان که با ایشان بودند؛
6. عدی بن حاتم را به سرداری بنی‌طی که با بنی‌مذحج دعوت بسیج را پذیرفته بودند.

ولی هر کدام پرچمی جداگانه داشتند. پرچم‌داری قبیله مذحج با زیاد بن نضر و پرچم‌داری قبیله طی با عدی بن حاتم طائی بود.

امام (ع) که فرماندهی کل سپاه را به عهده داشت همراه سپاه آماده حرکت شد. نکته قابل توجه این جاست که کثرت لشکر و اعلام وفاداری و جان بر کفی سپاهیان، هرگز امام را از خدا غافل نمی‌کرد و در تمام لحظات، خدا را یاد می‌کرد؛ لذا موقعی که آن حضرت پا در رکاب اسب خود کرد گفت: «بسم الله» و وقتی بر روی زین قرار گرفت گفت: ﴿سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾.

آن گاه گفت: «پروردگارا! من از مشقت سفر و از اندوه بازگشت و از سرگردانی پس از یقین و از چشم انداز بد در اهل و مال به تو پناه می‌برم، پروردگارا! تو همراه و مصاحب در سفر و جانشین در خانواده‌ای و این دو، جز در تو جمع نمی‌شود؛ زیرا کسی که جانشین است همراه نمی‌شود و کسی که همراه گشت جانشین نمی‌شود».

سپس مرکب خود را حرکت داد و در حالی که حر بن سهم ربعی در پیشاپیش او حرکت می‌کرد و رجز می‌خواند به مسیر ادامه داد.

امام (ع) با سربازان خود کوفه را به جانب صفین ترک گفتند و چون از پل کوفه عبور کردند به سربازان فرمود: نماز را شکسته بخوانید زیرا ما مسافریم و روزه واجب نگیرید، آن گاه خود امام دو رکعت نماز ظهر به جای آورد و به سفر ادامه دادند.

ورود امام (ع) به صفین و محاصره فرات

سرانجام سپاه عظیم امام (ع) وارد صفین شد و به طلیعه سپاه خود که به فرماندهی مالک اشتر بود پیوست. امیرالمؤمنین (ع) موقعی به صفین رسید که معاویه میان سربازان او و آب فرات لشکر عظیمی مستقر ساخته بود و امکان استفاده از آب برای سپاهیان علی (ع) نبود. کم آبی و عطش، سپاه امام را تهدید می‌کرد، به نقل نصر بن مزاحم، هالهای از غم و اندوه چهره امام (ع) را فرا گرفته بود. مسعودی می‌نویسد: یک شب علی (ع) خوابید در حالی که سپاهیانش در تشنگی شدید به سر بردند، عمروعاص به معاویه گفت: آب را به روی سپاهیان علی باز بگذار؛ زیرا نود هزار سرباز، آن هم از میان مردم عراق، در رکاب علی هستند و شمشیرهایشان به گردنشان است، مانع را بردار هم آنان آب بخورند و هم ما، ولی معاویه گفت: به خدا قسم! این کار را نخواهم کرد تا آنان از تشنگی بمیرند همان‌گونه که عثمان مرد.

امام (ع) آخرین شبی که در محاصره آب بود برای آگاهی از روحیه سربازانش در اطراف خیمه‌ها قدم می‌زد و به سوی پرچم‌های قبیله «مذحج» آمد، فریاد سربازی را شنید که در ضمن قصیده‌ای چنین می‌گفت: «أَ يَمْنَعُنَا الْقَوْمُ مَاءَ الْفُرَاتِ‌ وَ فِينَا الرِّمَاحُ وَ فِينَا الْحَجَفُ‌ و فینا الصلاة و فینا الصیام و فینا المناجون تحت الدجی» آیا شامیان، ما را از آب فرات باز می‌دارند؛ در حالی که ما مجهز به نیزه و زره هستیم.

و در حالی که ما به نماز و روزه عادت کرده؛ و در میان ما مناجات کنندگانی در تاریکی شب هستند.

سپس امام به سوی پرچم قبیله، «کنده» رفت و دید سربازی در کنار خیمه اشعث بن قیس فرمانده قبیله خود اشعاری می‌خواند، شعرش این بود: «لَئِنْ لَمْ يُجَلِّ الْأَشْعَثُ الْيَوْمَ كُرْبَةً مِنَ الْمَوْتِ فِيهَا لِلنُّفُوسِ تَعَنُّتُ‌ فَنَشْرَبَ مِنْ مَاءِ الْفُرَاتِ بِسَيْفِهِ‌ فَهَبْنَا أُنَاساً قَبْلُ كَانُوا فَمَوَّتُوا» اگر امروز اشعث، اندوه مرگ را؛ از انسان‌های فرو رفته در آزار و اذیت برطرف نسازد.

ما با شمشیر او از آب فرات می‌نوشیم؛ چه بهتر که‌ای اشعث چنین افرادی را در اختیار ما قرار دهی که قبلاً بودند و اکنون دارند می‌میرند.

امام (ع) با شنیدن اشعار حماسه‌ای این دو سرباز، به خیمه بازگشت. اشعث هم که اشعار حماسه‌ای را شنید به خیمه امام (ع) آمد و گفت: آیا صحیح است که مردم شام ما را از آب فرات محروم سازند در حالی که تو در میان ما هستی و شمشیرهایمان با ماست! به خدا سوگند! اگر به ما اجازه دهی یا راه فرات را باز می‌کنیم و یا در این راه می‌میریم، به مالک اشتر فرمان بده که با سربازان خود در هر کجا دستور می‌دهی بایستد. امام فرمود: «ذَلِكَ إِلَيْكُمْ‌»؛ «اختیار با شماست» بعد اشعث در همان شب در میان سربازان خود ندا داد: هر کس آب می‌خواهد یا مرگ، میعاد ما با او هنگام صبح است.

امام (ع) نقطه‌ای را که باید مالک اشتر با نیروی خود موضع بگیرد معین کرد و سپس در میان انبوه لشکریان خود خطبه‌ای حماسه‌ای و بسیار آتشین خواند که سپاه اسلام با یک حمله برق آسا تمام لشکریان معاویه را از اطراف فرات تار و مار کردند و شریعه را به تصرف خود درآوردند.

در این جا بود که معاویه به عمروعاص گفت: چه فکر می‌کنی اگر علی مقابله به مثل کند و آب را به روی ما ببندد؟ عمروعاص که از بزرگواری و مردانگی امام و اخلاق اسلامی آن حضرت آگاهی کامل داشت، گفت: فکر می‌کنم او آب را به روی ما نبندد زیرا او برای هدف دیگری آمده است؛ او آمده یا تو را در اطاعت خود (اسلام) در آورد و یا گردنت را بزند.

امام علی (ع) هرگز راه غیر اسلام نمی‌رود و لذا به یارانش فرمود: «لَا خَلُّوا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَهُ لَا أَفْعَلُ مَا فَعَلَهُ الْجَاهِلُونَ فَسَنَعْرِضُ عَلَيْهِمُ كِتَابَ اللَّهِ وَ نَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى فَإِنْ أَجَابُوا وَ إِلَّا فَفِي حَدِّ السَّيْفِ مَا يُغْنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ»؛ «نه، بین آنان و شریعه را باز بگذارید تا آنان هم مثل ما آب ببرند و هرگز کاری که نادانان انجام می‌دهند من انجام نخواهم داد، بلکه من کتاب خدا را به آنان عرضه می‌کنم و آنان را به سوی هدایت الهی می‌خوانم اگر اجابت کردند چه بهتر و اگر سرباز زدند لبه تیز شمشیرها ما را از این کارهای جاهلانه بی‌نیاز می‌کند ان شاء الله تعالی». این آزاد‌سازی فرات در روزهای آخر ذی القعدة الحرام سال ۳۶ قمری یا ذی الحجة الحرام همان سال بوده است.

آخرین پیام‌ها

اکنون پس از آزاد‌سازی فرات، هر دو سپاه در فاصله‌هایی قرار گرفته و در انتظار دستور فرماندهان هستند، امام (ع) به روش همیشگی خود به پیروی از سیره رسول الله (ص) مایل به جنگ نبود و با اعزام پیک و ارسال پیام و نامه می‌کوشید مشکل را از طریق مذاکره حل کند لذا در همان روزهای اول ذی حجة مکرراً پیام و نامه به معاویه فرستاد و او را دعوت به صلح و تسلیم کرد، اما او از هرگونه مذاکره و مصالحه سرباز می‌زد تا آنکه برای هشیار کردن معاویه، سه نفر از شخصیت‌های اسلامی یکی بشر بن عمرو انصاری، دیگری سعید بن قیس همدانی و سومی شبث بن ربعی تمیمی را مأمور کرد به نزد وی بروند و او را به فرمانبرداری و اطاعت از خدا و قانون الهی دعوت نمایند. آن سه نفر به نزد معاویه رفتند و هر کدام به نحوی با او از در موعظه و نصیحت درآمدند ولی در دل آن شیفته قدرت اثر نکرد و پیوسته از خون‌خواهی عثمان سخن می‌گفت و در پایان که در برابر استدلال کوبنده و صحیح آنان قرار گرفت زبان به تهدید و دشنام گشود و آن سه را از نزد خود بیرون کرد و گفت: بین من و شما جز شمشیر چیزی حاکم نخواهد بود.

آن گاه آن سه نماینده به سوی امام (ع) بازگشتند و حضرت را از نتیجه مذاکرات آگاه ساختند.

مباحثه قاریان قرآن و حقانیت علی (ع)

در میان سپاهیان کوفه و شام، جمع زیادی از قاریان قرآن بودند که تعداد آنها بالغ بر سی هزار نفر ضبط شده است، اینها هنگامی که دانستند که امیدی به صلح و توافق نیست برای وساطت و صلح بین سپاه امام (ع) و لشکر معاویه رفت و آمد کردند تا شاید به نتیجه‌ای بدون خون‌ریزی دست یابند.

این رفت و آمدها در میان دو لشکر به درازا کشید و به گفته نصر بن مزاحم به مدت سه ماه (ربیع الاول و جمادی الاولی و جمادی الثانی) این مذاکرات به طول انجامید و در این میان، حملات پراکنده‌ای (طبق نقل مورخان، هشتاد نوبت) رخ داد ولی قاریان عراق و شام وساطت می‌کردند و نمی‌گذاشتند به نبرد شدید و خون‌ریزی منجر شود و آنان را از هم جدا می‌ساختند.۴۴۵

آغاز جنگ

ماه ذی‌حجه با درگیری‌های مختلف به پایان رسید. در محرم نبرد به امید توقف جنگ متوقف شد. اما در پایان محرم جنگ به‌طور رسمی اعلام شد. اول صفر سال ۳۷ ق نبرد بین دو طرف شروع شد. طرفین به سازمان‌دهی نیروها پرداختند. امام (ع) عمار یاسر، مسئول سواره‌ نظام و عبدالله بن بُدَیل بن وَرقاء خُزاعی را بر پیاده ‌نظام گماشت و هاشم بن عُتبه را پرچم‌دار سپاه قرار داد. اشعث بن قیس را در سمت راست و عبدالله بن عباس را در سمت چپ سپاه گمارد و فرمانده هر یک از قبایل و جمعیت‌ها را مشخص کرد. معاویه نیز عبیدالله بن عمر را بر سواره ‌نظام، مُسلم بن عُقبه را بر پیاده ‌نظام، عبدالله بن عمرو عاص را بر سمت راست و حبیب بن مسلمه را بر سمت چپ سپاه گمارد. پرچم را به‌دست عبدالرحمان بن خالد بن ولید داد. هر روز جمعی از کوفیان با گروهی از شامیان می‌جنگیدند. روز اول مالک اشتر با حبیب بن مسلمه به نبرد پرداختند. روز دوم هاشم مرقال با ابواعور سلمی، روز سوم عمار یاسر با عمرو بن عاص و روز چهارم محمد بن حنفیه در برابر عبیدالله بن عمر قرار گرفت. در روز پنجم عبدالله بن عباس و ولید بن عُقبه درگیر شدند و به‌شدت جنگیدند. در این روز جمعی از قاریان شام همراه شمر بن ابرهه به سپاه کوفه پیوستند که باعث سستی در سپاه شام شد. در روز ششم، قیس بن سعد از طرف لشکر کوفه با ابن (شُرَحبیل) ذی الکلاع شامی درگیری شدیدی داشتند و در روز هفتم، مالک اشتر با حبیب بن مسلمه درگیر شدند و هیچ‌یک بر دیگری غلبه نکردند.

محرم و آتش‌بس موقت

هلال ماه محرم سال ۳۷ قمری در افق نمایان شد و چون محرم از ماه‌های حرام و جنگ در آن ممنوع است طرفین توافق کردند جنگ را متوقف سازند. بعد از توقف جنگ، مجدداً باب گفت و گو با اعزام نمایندگان شروع شد تا شاید معاویه سر تسلیم فرود آورد و حق را بپذیرد.

اما او از همان بهانه‌های سابق و خون‌خواهی عثمان و این که علی (ع) بدون مشورت ما به خلافت رسیده دست بر نداشت تا این که با دفع الوقت ماه صفر فرا رسید.

پایان آتش‌بس و آغاز جنگ

ماه محرم سال ۳۷ قمری به پایان رسید و هلال ماه صفر، خود را نشان داد. با سپری شدن محرم الحرام هر دو سپاه، آماده جنگ شدند. امام (ع) شبانه سپاه خود را آراست و فرماندهان را تعیین نمود، پرچم کل سپاه را به دست «هاشم بن عتبه داد و فرماندهی سواره‌نظام را به «عمار یاسر» و پیاده نظام را به «عبدالله بن بدیل خزاعی» سپرد و برای میمنه و میسره و قلب سپاه فرماندهانی منصوب کرد و پرچم هر قبیله را به سران آنها سپرد.

معاویه هم به همین ترتیب به آرایش سپاه خود پرداخت و فرماندهان و پرچمداران را تعیین کرد. صبحگاهان که خورشید از افق روز اول ماه صفر سر برآورد نبرد سرنوشت ساز قطعی شد، باز امام (ع) در میان سپاهیان خود ایستاد و دستورهای سازنده و انسانی را برای آنان چنین بیان کرد: آغاز به نبرد مکنید تا با شما آغاز کنند، که شما بحمد الله در این نبرد حجت و دلیل دارید و رها گذاردن آنان تا لحظه‌ای که به نبرد آغاز کنند حجت دیگری است در دست شما. وقتی آنان را شکست دادید آن کس را که پشت به شما کند و بگریزد نکشید. زخمی‌ها را نکشید و عورت دشمن را آشکار نسازید و کشته‌ای را مثله نکنید و آن‌گاه که به بار انداز و اردوگاه آنان رسیدید. پرده‌دری ننمایید و به خانه کسی جز با اجازه من وارد نشوید و چیزی از اموال دشمن مگیرید مگر آنچه را که در میدان نبرد بر آن دست یابید. زنی را با ایذاء تحریک نکنید، هر چند شما را ناسزا گوید و بزرگان و نیکان شما را دشنام دهد؛ زیرا آنان از حیث عقل و قدرت ضعیف‌اند. روزی که آنان مشرک بودند ما مأمور بودیم که دست به سوی آنان دراز نکنیم و اگر در دوران جاهلیت مردی به زنی با عصا یا آهن حمله می‌کرد این ننگی بود که بعداً فرزندان او مورد نکوهش قرار می‌گرفتند».

امیرمؤمنان (ع) برای آنکه سپاه اسلام نیرومندتر به لشکر دشمن حمله کنند و قدرت خود را هدر ندهند سفارش بسیار جالبی به آنان کرد به همان مضمونی که در جنگ جمل هم سفارش نمود: «عِبَادَ اللَّهِ اتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ غُضُّوا الْأَبْصَارَ وَ اخْفِضُوا الْأَصْوَاتَ وَ أَقِلُّوا الْكَلَامَ... ﴿وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾»؛ «بندگان خدا، از مخالفت خدا بپرهیزید، چشم‌ها را به زیر افکنید و از صداهای خود بکاهید و کمتر سخن بگویید، خود را برای مبارزه و گلاویز شدن با دشمن و دفاع با چنگ و دندان آماده کنید، ثابت قدم و استوار باشید و خدا را یاد کنید تا رستگار شوید، از اختلاف دوری کنید تا به سستی نگرایید و شکوه و عظمت شما از میان نرود، صبور باشید که خداوند با صابرین است».

سرانجام روز چهارشنبه اول ماه صفر ۳۷ قمری جنگ میان دو لشکر آغاز شد و در ابتدای جنگ، چرخ نبرد به کندی پیش می‌رفت زیرا هنوز فضای امید آتش بس بین طرفین حاکم بود، ستون‌های رزمی تا ظهر می‌جنگیدند و از آن به بعد به استراحت می‌پرداختند ولی روزهای بعد نبرد شدت یافت و از صبح تا شب و حتی در بخشی از شب نیز ادامه یافت.

نبردهای امام

روز هشتم دو نیرو در برابر هم صف‌آرایی کردند. امام (ع) دعا کرد و به تشویق سپاه خود و شیوه نبرد با دشمن پرداخت. امام (ع) در قلب سپاه قرار گرفت. معاویه در برابرش حمله را آغاز کرد. امام (ع) درگیری‌های زیادی در صفین داشت و تعداد زیادی از سپاهیان دشمن را کشت. سپس امام (ع) معاویه را به نبرد‌ طلبید. عمروعاص گفت: "ای معاویه فرصت را غنیمت بشمار." معاویه گفت: "به خدا سوگند اگر می‌دانستم علی هرگز پیروز نمی‌شود، باز هم به جنگ او نمی‌رفتم تو می‌خواهی مرا به کشتن دهی تا خلافت بعد از من به تو برسد." عمرو عاص روزی در برابر امام (ع) قرار گرفت. امام (ع) نیزه‌ای به او زد و به زمین افتاد. از ترس مرگ، عورت خود را هویدا ساخت و امام (ع) از کشتن وی صرف‌نظر کرد.

لَیلة الهَریر

یکی از شب‌های سخت نبرد به نام "لیلة الهریر" معروف است. در آن شب شگفت ۳۶ هزار نفر از دو طرف کشته شدند. برخی از یاران حضرت نیز مانند عمّار یاسر، اویس قرنی، خزیمة بن ثابت، هاشم مرقال، عبد اللّه بن بدیل، ابو هیثم تیهان از شهدای آن مقطع از درگیری‌ها بودند. درگیری در آن روز بسیار شدید بود، به‌گونه‌ای که نماز مغرب را در هنگامه نبرد، با اشاره خواندند. عده زیادی از دو طرف کشته شدند و نبرد در شب ادامه داشت. شب جمعه، امام (ع) مردم را به نبرد و صبر تشویق کرد. خود ایشان (ع) در قلب سپاه قرار داشت و مالک اشتر در سمت راست و عبدالله بن عباس در سمت چپ سپاه. یورشی سهمگین بر سپاه شام آوردند که سپاه شام، شکست را حس کرد. آنچنان سهمگین بود که سپاه امام نماز صبح را نیز با اشاره خواندند. حملات سپاه امام شدت بیشتری گرفت. مالک اشتر یورشی سخت را آغاز کرد و به نزدیک اردوگاه معاویه رسید.

حکمیت

مقالهٔ اصلی: حکمیت

در این پیکار امام در آستانه پیروزی بود که عمرو بن عاص با پیشنهاد شیطانی برافراشتن قرآنها بر فراز نیزه‌ها، در سپاه امام اختلاف انداخت. امام(ع) فرمود: این نیرنگ است و یاران خود را از فریب دشمن برحذر داشت، اما عده‌ای به رهبری اشعث بن قیس، بر امام اعتراض کردند و دعوت عمرو را پذیرفتند. در نتیجه، نبرد در حالی به متارکه انجامید که کسی مانند عمار بن یاسر به دست شامیان به شهادت رسیده بود. مردم کشتگان خود را دفن کردند، طرفداران امام به کوفه بازگشتند و معاویه نیز با سپاهش به سوی دمشق حرکت کرد.

معاویه در پی نیرنگ جدیدی، طی نامه‌ای به امام صلح را به شرط دستیابی او به شام پیشنهاد کرد که حضرت آن را رد کرد و فرمود: اگر هفتاد بار برای خدا کشته و زنده شوم، از سخت‌کوشی برای خدا و جهاد با دشمنان او دست برنمی‌دارم.

بر اساس عهدنامه ماه صفر، بنا شد داوران دو طرف در ماه رمضان همان سال مذاکره کنند. امام عبدالله بن عباس را انتخاب کرد که با مخالفت اشعث روبه‌رو شد و به رغم تمایل به انتخاب «مالک اشتر»، به اجبار، نمایندگی ابوموسی اشعری را پذیرفت و به او دستور داد «طبق کتاب خدا حکم کن و از آن تجاوز نکن». امام پیش‌بینی کرد که ابوموسی فریب می‌خورد، اما نمی‌توانست به علم خود عمل کند. معاویه، عمروعاص را برگزید و به او گفت: عراقیان، علی را به تعیین ابوموسی مجبور کردند، اما من و شامیان به انتخاب تو خشنودیم.

در سال ۳۸ق دو طرف همراه با چهارصد نفر در دومة الجندل گرد آمدند. امام با نامه‌ای از عمرو بن عاص خواست با معاویه همراهی نکند، اما او خود را طرفدار حق شمرد و داوری را به خدا واگذار کرد. عمرو بن عاص و ابوموسی توافق کردند که علی(ع) و معاویه را برکنار کنند و عبدالله بن عمر را که در این جنگ حاضر نبود، برگزینند. ابوموسی علی(ع) و معاویه را خلع کرد، ولی عمرو بن عاص رفیق خود را استوار ساخت که به درگیری لفظی میان دو داور انجامید. هر دو گروه به دیار خود بازگشتند و ابوموسی به مکه گریخت. با توجه به اینکه در متن عهدنامه تصریح شده بود، اگر هر دو داور طبق کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) داوری نکنند، مسلمانان به جنگ خود ادامه خواهند داد، بعد از برگشت به کوفه، امام علی(ع) سپاه خود را آماده نبرد با معاویه می‌کرد که خوارج پدیدار شدند و حضرت مجبور شد برای سرکوب شرارت‌های آنان، وارد جنگ با آنان شود.

تعداد شرکت کنندگان در جنگ

رقم‌های متفاوتی درباره سپاه امام علی (ع) و معاویه ذکر شده است. متون تاریخی اشاره دارند که سپاه امام علی (ع) به ۱۲۰ هزار یا ۱۵۰ هزار یا ۹۵ هزار یا بیش از صد هزار یا بیش از پنجاه هزار نفر می‌رسید، اما نظر مشهور آن است که تعداد سپاه امام (ع) ۹۰ هزار نفر بود. همچنین گزارش‌های تاریخی دربارۀ تعداد لشکریان معاویه، میان ۶۰ هزار، ۷۰ هزار، ۸۳ هزار، ۹۰ هزار، ۱۰۰ هزار، ۱۲۰ هزار و ۱۳۰ نفر متفاوت است؛ لکن گزارش‌هایی که تصریح می‌کند تعداد آنان ۸۵ هزار تن بود، مشهورتر است. در نبرد صفین، به همراه امیرمؤمنان (ع)، بسیاری از صحابیان بزرگ پیامبر (ص) و برجستگانی دیگر شرکت داشتند؛ برخی گزارش‌ها اشاره دارند که تعداد آنان، هفتاد تا هشتاد نفر از صحابیان بَدْری و هشتصد نفر از صحابیان حاضر در بیعت رضوان و چهارصد نفر از دیگر صحابیان بوده است. در مقابل، تعداد صحابیان شرکت کننده در لشکر معاویه از انگشتان دست، تجاوز نمی‌کرده و آنان کسانی بوده‌اند که پس از فتح مکه، مسلمان شده بودند و با پیامبر (ص) سال‌های دراز، پیکار کرده بودند یا از کسانی بودند که پیامبر (ص) آنان را بیرون رانده یا نفرین نموده بود.

تعداد کشته‌ها

جنگ صفین، تلفات بسیار داشت و ۲۵ هزار نفر از سربازان امام و ۴۵ هزار نفر از شامیان کشته شدند.

پیامدهای جنگ صفین

جنگ صفین از آغاز تا پایانش ۱۸ ماه طول کشید و غیر از تلفات جانی، پیدایش گروه خوارج پس از ماجرای حکمیّت، که به نام "مارقین" شناخته می‌شوند و آشفته‌تر شدن قلمرو حکومت علی (ع) به خاطر تجاوزات مکرّر نیروهای وابسته به معاویه به حریم آن و ایجاد رعب و ناامنی و غارت و نقض پیمان صلح از سوی او، از پیامدهای این جنگ بود.

بصریان در جنگ صفین

حضرت قبل از حرکت به نخیله برای ابن‌عباس حاکم بصره، نامه‌ای به این مضمون نوشته است: اما بعد، مسلمانان و مؤمنانی را که در منطقه تو هستند، نزدم گسیل دار. آزمون مرا از ایشان و گذشت مرا از آنان خاطرنشان کن و ادامه علاقه‌ام را نسبت به آنها، بدیشان یادآور شو و آنان را به جهاد تشویق کن و از فضیلتی که در این کار است آگاه ساز.

هنگامی که ابن‌عباس از محتوای نامه باخبر شد، بصریان را جمع کرد و برای آنان خطبه‌ای خواند و آنان را از نامه امیرالمؤمنین آگاه کرد: ای مردم، برای عزیمت نزد امام خود آماده شوید و در راه، سازوبرگ سبک و سنگین خود را برگیرید و به جان و مال خویش به جهاد پردازید؛ زیرا شما با گروهی که حرام خدا را حلال شمرده و از حق سرتافته‌اند، و با کسانی که قرآن نمی‌خوانند و حکم کتاب خدا را نمی‌شناسند، پیکار می‌کنید. همراه با امیرمؤمنان، و پسرعم پیامبر خدا(ص)، کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند و برای حق می‌جنگد و بر راه هدایت می‌رود و به حکم قرآن فرمان می‌دهد، و در حکومت خود رشوه نمی‌دهد و از تبه‌کاران تملّق نمی‌شنود و در راه خدا از سرزنش هیچ ملامتگری نمی‌هراسد.

پس از سخنان او احنف بن قیس برخاست و گفت: «آری، به خدا سوگند که ما به تو پاسخ مثبت می‌دهیم و همراه تو، چه آسان و چه دشوار و چه گوارا باشد یا ناگوار، رهسپار می‌شویم و در این امر حساب خیر می‌کنیم و از خداوند امید پاداشی بزرگ داریم».

سپس خالد بن معمر سدوسی به سخنرانی پرداخت و گفت: «هرگاه اراده کنی، ما آماده‌ایم و هر لحظه که ما را بخوانی، پاسخ ما مثبت خواهد بود و فرمان‌بردار هستیم».

عمرو بن مرجوم عبدی نیز برخاست و گفت: خداوند امیرمؤمنان را موفق بدارد و کار مسلمانان را با او راست گرداند و بسامان رساند و حلال‌شمارانِ حرام و سرتافتگان از حق و آن کسانی را که قرآن نمی‌خوانند، لعنت کند. به خدا سوگند که ما بر ایشان خشم گرفته‌ایم و برای پیکار در راه خدا از شهر و دیار خود دور می‌شویم. هر زمان که تو بخواهی پیاده و سواره همراهت می‌شویم.

ابن‌عباس، ابوالاسود دوئلی را به جانشینی خود بر بصره انتخاب کرد و با پنج فرمانده دیگر از بصره حرکت کرد تا نزد امیرالمؤمنین برسند؛ خالد بن معمّر سدوسی فرمانده قبیله بکر بن وائل، عمرو بن مرجوم عبدی فرمانده قبیله بنی عبدقیس، صبرة بن شیمان ازدی فرمانده قبیله بنی‌ازد، احنف بن قیس سالار قبایل تمیم و ضبّه و رباب و نیز شریک بن اعور حارثی فرمانده مردم عالیه. پس همگی در نخیله نزد حضرت حضور یافتند. امیرالمؤمنین تا زمانی که ابن‌عباس مردم بصره را نزدش نیاورد، از نخیله حرکت نکرد.

در امامت و سیاست آمده است: پس از رسیدن نامه امیرالمؤمنین به بصره و سخنرانی ابن‌عباس و دیگران درباره اعزام سپاه برای یاری حضرت، تنها هزار و ۵۰۰ نفر در کنار احنف بن قیس تجمع کردند و آماده جهاد شدند. در این حال ابن‌عباس برای بصریان خطبه خواند و ضمن تحریض آنان برای جنگ و جهاد گفت: بصریان بدون حساب زنان و کودکان و غلامانشان ۶۰۰ هزار نفر هستند؛ درحالی‌که فقط یک هزار و ۵۰۰ نفر با احنف بن قیس حرکت کردند؛ اکنون به جاریة بن قدامه بپیوندید و از این سفر جنگی کنار نکشید و خود را در معرض مؤاخذه قرار ندهید؛ پس اگر کسی مؤاخذه شد جز خودش را ملامت نکند. بدین ترتیب یک هزار و ۷۰۰ تن نیز به جاریه پیوستند و با او به سمت نخیله حرکت کردند. پس از بصره فقط ۳ هزار و ۲۰۰ تن در صفین حضور داشتند.

آرایش سپاه حضرت در جنگ این‌گونه بود که عمار بن یاسر را فرمانده کل سواران قرار داد. فرماندهی کل پیادگان را به عبدالله بن بدیل بن ورقای خزاعی سپرد. هاشم بن عتبةبن ابی‌وقاص زهری را به پرچمداری کل سپاه برگزید. سپهسالاری جناح راست سواره‌نظام سپاه را به اشعث بن قیس و سپهسالاری جناح چپ سواره‌نظام سپاه را به عبدالله بن عباس داد. سلیمان بن صرد خزاعی را به سپهسالاری جناح راست پیاده‌نظام سپاه و حارث بن مره عبدی را به سپهسالاری جناح چپ پیاده نظام گماشت. مضریان کوفه و بصره را در میانه و قلب سپاه جای داد. یمانیان را در جناح راست و بنی‌ربیعه را در جناح چپ سپاه قرار داد.

سرداران و فرماندهان بصری که پرچم‌های قبایل به نام آنها بسته شد، به این قرار هستند:

1. حضین بن منذر: سردار بکریان بصره؛
2. احنف بن قیس: سردار تمیمیان بصره؛
3. جاریة بن قدامه سعدی: سرداری بنی‌سعد و بنی‌رباب بصره؛
4. اعین بن ضبیعه: سرداری بنی‌عمرو و بنی‌حنظله بصره؛
5. خالد بن معمر سدوسی: سرداری ذهل بصره؛
6. حریث بن جابر حنفی: سرداری لهازم بصره؛
7. عمرو بن حنظله: سرداری بنی‌عبد قیس بصره؛
8. حارث بن نوفل هاشمی: سرداری قریش بصره؛
9. قبیصة بن شدّاد هلالی: سرداری بنی‌قیس بصره.

در ابتدا، پرچم‌داری کوفیان و بصریان ربیعه با خالد بن معمر و سعید بن ثور سدوسی بود. بزرگان دو گروه موافقت کردند تا پرچم طایفه بکر بن وائل را که از مردم بصره بودند، به حصین بن منذر بسپارند؛ ولی چون بر سر پرچم‌داری رقابتی سختی به وجود آمد، حضرت پرچم تمام قبیله ربیعه را به خالد بن معمّر از مردم بصره سپرد.

==فرماندهان صفّین جنگ صفّین مهمترین نبرد امام علی(ع) با باغیان و سرکشان داخلی بود که به سرکردگی معاویه در محدودۀ شام رخ داد. جمعیت زیادی از دو طرف در نبرد شرکت کرده بودند.

امیرالمؤمنین برای جلوگیری از جنگ با معاویه تمام تلاش خود را کرد:

1. امیرالمؤمنین(ع) بعد از خلافت، نامه‌ای به معاویه نوشت و از او خواست بعد از بیعت‌ گرفتن از مردم منطقه‌اش (شام) به مرکز خلافت (مدینه) بیاید. اما معاویه بعد از مدتی در ماه صَفر نام‌های برای حضرت فرستاد که در آن از خون‌خواهی عثمان سخن گفته بود.
2. امیرالمؤمنین برابر اختیاراتی که هر حاکم دارد، کارگزاری به نام سهل بن حنیف، به شام فرستاد. سپاه معاویه در محدودۀ «تَبُوکْ» به او اجازۀ ورود به شام را نداد و بازگشت.
3. حضرت امیر برای حلّ مشکل و جلوگیری از جنگ، جریر بن عبدالله بجلی، سفیر و نمایندۀ ویژۀ خود را به شام فرستاد تا از معاویهبیعت بگیرد. شام، بخشی از قلمرو خلافت اسلامی بود که کارگزارش را خلیفۀ مسلمانان تعیین می‌کرد. معاویه به جریر پاسخ روشن نمیداد و پس از مدتی اعلام کرد: «بین من و علی جنگ است» و نام‌های به امام نوشت و اعلام جنگ کرد.

جریر، بدون موفقیت شام را به قصد کوفه ترک کرد و به اجبارِ امام علی(ع)، برای نبرد با معاویه آماده شد و به منطقۀ صفّین رفت.

مدتی به گفت وگو و رفت وآمد افراد برای برقراری صلح گذشت و این در ایام محرّم سال ۳۷ بود ولی با بی‌نتیجه ماندن گفت و گوها بعد از محرّم، نبرد آغاز شد. شروع نبرد در اوّل صفر سال ۳۷ بود و ۱۱۰ روز ادامه داشت. بعد از آن، حَکْمَیْن در پایان رمضان در دومة الجندل به قضاوت نشستند. نکتۀ مهمّ مطرح در جنگ‌ها حقانیت دو گروه درگیر است. در صفّین حضور بسیاری اصحاب پیامبر از جمله عمّار یاسر که آن حضرت فرمود: «تو را گروه ستمگر می‌کشد»، همچنین خزیمة بن ثابت ذوالشَّهادتین و نیز افراد باسابقه در این جنگ، دلیلی بر حقانیت علی(ع) بود، به همین جهت برخی مدعی‌اند فقط یک بدری (خزیمة بن ثابت) در صفّین با امام بوده است! ما به دلیل اهمیت موضوع، این ادّعا را بررسی می‌کنیم.

انکار همراهی بدریان با امیرالمؤمنین(ع) در صفّین

اهمیت حضور مردان باسابقه در جنگ صفّین باعث شد جمعی منکر حضور خزیمه در صفّین شوند و از سوی دیگر برخی، تنها بدریِ حاضر در صفّین را خزیمه دانسته‌اند. این موضوع را شعبة بن حَجّاج، از حَکَم بن عتیبه نقل کرده که جای بررسی دارد. احمد حنبل، از امیة بن خالِد نقل کرده که گوید: به شعبه گفتم که ابوشیبه، از حَکم، از عبدالرّحمان بن ابی لیلی نقل کرده که گفته: هفتاد نفر از اصحاب بدر با علی(ع) بودند. شعبه گفت: به خدا سوگند دروغ می‌گوید من با حَکم در خانه‌اش مذاکره کردم؛ پس ندیدیم که در صفّین کسی از اصحاب بدر شرکت کند، به جز خزیمه.

در این نقل، شعبة بن حَجّاج مدعی است تنها بدریِ همراهِ امام، خزیمه بوده است. در خبری دیگر که از او نقل شده، منکرِ حضور ابوالهیثم بن تیهانِ بدری در صفّین است.

هدفِ شعبة بن حَجّاج و علت ادعایش برای ما روشن نیست، جز این که او را مخالف امام علی(ع) بدانیم. ادعای شعبه از قولِ حَکَم بن عتیبه که فقط خزیمه از بدریون با امام علی(ع) بوده، نادرست است. شاید این نظر را شعبه از قولِ حکم بدان جهت گفته که نقل وی از عبدالرّحمان بن ابی لیلی همراهی هفتاد نفر از اصحاب بدر در صفّین با علی را رد کند.

دیگران چون قول حَکم از عبدالرّحمان را ابوشیبۀ واسطی نقل کرده و او را ضعیف دانسته‌اند، کلّ خبر را در ذیل شرح حال ابوشیبه آورده‌اند؛ مانند عقیلی در ضعفاء و ابنِ عدی در الکامل. برخی نیز بعد از نقل خبر، ادعای شعبه را نقض کرده‌اند. ذهبی، ابوشیبه را تضعیف کرده که معتقد بوده هفتاد بدری با علی بودند اما از ادعای شعبه که تنها بدری همراه علی، خزیمه بوده، تعجب کرده است. او در میزان الاعتدال می‌نویسد: می‌گویم: سبحان الله! آیا علی در صفّین نبود، آیا عمّار نبود؟ این دو، بدری بودند. وی در سیر اعلام النّبلاء نام عمّار و امام علی(ع) را در ردّ این نظر که خزیمه تنها بدری است، نقل می‌کند، ولی در ذیل نقل همین حدیث در تاریخ الاسلام چیزی نمی‌نویسد.

ابن کثیر هم بعد از این خبر، نام ابوایّوب انصاری و سَهل بن حُنَیف را در شمار بدریان همراه علی آورده اما بهترین گزارش را حِمْیَری داده است: «و کشته شد از اصحاب علی ۲۵ بدری. و با او هفتاد مرد بدری بود، از کسانی که زیر درخت با پیامبر بیعت کردند (بیعتِ شجره یا رضوان) هفتصد تن بودند». و همراه علی، جمعی غیرقابل شمارش از اصحاب پیامبر(ص) بودند و از برگزیدگان تابعان. سعید بن قیس در سخنرانی خود در قناصرین از حضور هفتاد بدری همراه علی در صفّین یاد می‌کند که تأییدی است بر نظر عبد‌الرحمان.

با امام علی، پرچم‌های رسول خدا(ص) بود که با آنها می‌جنگید. و گفته شده: با علی از اهل بدر کسی جز خزیمة بن ثابت نبود و این قولی است که رغبتی در آن نیست؛ زیرا از اصحاب بدر، عمّار بن یاسر، همراهِ علی بود و کشته شد». در ادامه به حدیث نبوی اشاره می‌کند که پیامبر هنگام جنگ خندق به او فرمود: تو را گروهی باغی می‌کشد و این خبر را مُسْلم نقل کرده که متواتر و جزو صحیح‌ترین اخبار بود به گونه‌ای که معاویه توان انکار آن را نداشت و گفت: او را کسی کشته که برای جنگ آورده است! و علی(ع) پاسخ داد: پس در این صورت، حمزه را هم رسول خدا(ص) کشته که به جنگ آورده است!.

بدریان همراهِ علی در صفّین

برای روشن‌تر شدن این پاسخ، نام جمعی از بدریان همراه حضرت را نقل می‌کنیم. ذهبی اسم گروهی از اصحاب رسول خدا(ص) را آورده که با امام علی در صفّین بودند: هفت بدری و هفده غیر بدری. ما در بررسی اجمالی خود، نام نزدیک به سی نفر بدری را از کتاب‌های مختلف استخراج کرده‌ایم، که برای ردّ این ادعا اسامی آنان را بیان می‌کنیم.

نکتۀ درخور توجه این که مرگ بسیاری از بدریون با تردید، قبل از صفّین بیان شده که نشان می‌دهد کسانی کوشیده‌اند حضور بدریون همراه علی در جنگ صفّین را کم رنگ کنند:

1. اُسَید بن ثَعْلَبه انصاری.
2. ابوایّوب انصاری.
3. ابو‌دُجانۀ سِماک بن خَرشه، که گفته‌اند: زنده بوده و در صفّین شرکت کرده است.
4. ابو‌فَضالۀ انصاری، شهید.
5. ابو‌الهَیثم مالک بن تَیّهان شهید.
6. ابوعمرۀ انصاری شهید؛ عَمْرو بنِ مِحْصَن.
7. ابویُسْر کعب بن عَمْرو انصاری.
8. ثابت بن عُبَید انصاری شهید.
9. جابر بن عبدالله انصاری، بخاری وی را بَدری دانسته است. او در صفّین با امام علی(ع) بود.
10. جَبر بنِ اَنَس بدری.
11. جَبَلة بن ثعلبۀ انصاری.
12. حارث بن حاطب بن عَمْرو انصاری.
13. خَبّاب بن اَرَت که بعد از جنگ صفّین درگذشت.
14. خُزیمة بن ثابت شهید.
15. خلیفه یا علیفة بن عدی بن عَمْرو بیاضی.
16. رافع بن خُدیج]].
17. رِبْعی بن عَمْرو انصاری.
18. رفاعة بن رافع بن مالک بن عجلان أنصاری زُرَقی.
19. سهل بن حُنیف.
20. سهیل بن عَمْرو بن اَبی عمرو اَنصاری شهید.
21. صالح انصاری.
22. عبدالله بن عَتِیک انصاری.
23. عمّار یاسر شهید.
24. عُقْبة بن عَمْرو ابومسعود انصاری.
25. عوف بن اُثاثة ابوعباد.
26. مسعود بن أوس بن زید انصاری.
27. ابوسعد ساعدی.
28. مِسْطَح بن اثاثة مطلّبی قولِ اکثر بر این است که تا زمان علی(ع) بوده و در صفّین شرکت کرده است .
29. عبادة بن صامت، که به نقلی: در زمان حکومت معاویه درگذشته و در صفّین با علی(ع) بوده است.

علامه امینی در الغدیر نام ۱۴۵ نفر از اصحاب رسول خدا(ص) را آورده است که ۳۵ نفر نخست‌شان بدری هستند که برخی اسامی آنان ذکر شده و بقیۀ بدریان به شرح ذیل است:

1. ثابت بن عبید انصاری، بَدری، شهید در صفّین.
2. ثعلبة بن قیظی بن صخر انصاری، بدری.
3. حارث بن نعمان بن امیۀ انصاری اوسی، بدری.
4. حصین بن حارث بن مطلّب قرشی، بدری.
5. خُوَیلد بنِ عَمرو انصاری سلمی، بدری.
6. زید بن اسلم بن ثعلبة بن عدی بلوی، بدری.
7. سماک بن اوس بن خرشۀ انصاری خزرجی، بدری.
8. عمرو بن اَنَس انصاری خزرجی، بدری.
9. عمرو بن حمق خزاعی کعبی، بدری.
10. قیس بن سعد بن عبادۀ انصاری خزرجی، بدری.
11. کعب بن عامر سعدی، بدری.
12. ابوحبه عَمرو بن غزیه، بدری.
13. ابوعمره بشر بن عَمرو بن محصن انصاری، بدری و شهید صفّین.
14. ابومحمد انصاری، بدری.
15. ابو برده، هانی بن نیار (و گفته‌اند: نمر)، بدری.

در کتاب عبیدالله بن ابی رافع، به نام «تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین الجمل و صفّین و النّهروان من الصّحابه»، نام ۱۷۰ صحابی آمده که ۴۹ نفرشان بدری از انصار هستند. بنابراین، ادعای این که فقط یک بدری با علی(ع) در صفین بوده نادرست و کینه‌توزانه است.

فرماندهان صفّین

زمانی که در اوّل صَفر سال ۳۷ جنگ آغاز شد، هر یک از دو طرف جنگ پرچم‌ها را بست (و فوج‌ها را معیّن کرد) و فرماندهان را گماشت و سپاه را آرایش جنگی داد. علی(ع)، گروهی را به فرمان دهی سپاه خود گمارد. منقری نام ۳۳ تن از فرماندهان حضرت را به ترتیب ذیل نقل کرده:

1. عمّار بن یاسر را به فرماندهی کلّ سواران گماشت.
2. عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی را به فرماندهی کلّ پیادگان. عبدالله، به نقلی: همراه پدرش هنگام فتح مکه مسلمان شد. برخی نیز گفته‌اند: قبلاً اسلام آورد و در جنگ طائِف و حُنَین حضور داشت. او بزرگِ خُزاعه و دارای منزلت و جلالت و از بزرگان صحابه بود. با مردم اصفهان در زمان عبدالله بن عامر مصالحه کرد؛ زیرا فرمانده مقدمه سپاه ابن عامر بود. همراه برادرش عبدالرّحمان در صفّین شهید شدند .
3. هاشم بن عتبة بن اَبی وقّاص زهری را به پرچم‌داری کلّ سپاه.
4. اَشعث بن قیس را به سپهسالاری جناح راست سواره‌نظام سپاه.
5. عبدالله بن عباس را به سپه سالاری جناح چپ سواره‌نظام سپاه.
6. سلیمان بن صرد خزاعی را به سپه سالاری جناح راست پیاده نظام سپاه.
7. حارث بن مرّه عبدی را به سپه سالاری جناح چپ پیاده نظام گماشت. مُضَرَیان کوفه و بصره را در میانه و قلب سپاه، و یمانیان را در جناح راست، و بنی ربیعه را در جناح چپ سپاه قرار داد، و پرچم‌های قبایل را بست و آنها را به سالاران و نام‌دارانشان سپرد، و آنان را [بدین شرح] به سرداری و فرماندهی آنان گماشت.
8. عبدالله بن عباس را به سرداری قریش، بنی اسد، و کِنانه.
9. حجر بن عدیّ را به سرداری کِنده.
10. حضین بن منذر را به سرداری بکریان بصره.
11. احنف بن قیس را به سرداری تمیمیان بصره. او بزرگ بنی تمیم بود که گزارش‌های متعددی در باره‌اش در این مجموعه نقل شده است. در جنگ جمل کناره‌گیری کرد ولی در صفّین حضوری فعال داشت. احنف در سال ۶۷ در کوفه درگذشت و مصعب بن زبیر بر [پیکر] او نماز خواند.
12. عمرو بن حمق را به سرداری خزاعیان. عمرو بن حمق خزاعی، از اصحاب پیامبر، امیرالمؤمنین و امام حسن(ع) بود که بعد از صلح حدیبیه مسلمان شد. خبر شهادتش را علی به وی داده بود. او در تمام جنگ‌های امیرالمؤمنین حضوری فعال داشت. او از اصفیاء یاران امیرالمؤمنین بود. در بلاغات النّساء می‌نویسد: بعد از شهادت علی بن ابی طالب، معاویه شیعیان علی را تعقیب کرد. او به تعقیب عمرو بن حمق پرداخت به او دست نیافت. زنش آمنه، دخترِ «شرید» را دست گیر و دو سال در زندان دمشق زندانی کرد. آن‌گاه عبدالرّحمان بن حَکَم، به عمرو در مناطق جزیره دست یافت. او را کشت و سرش را برای معاویه فرستاد. این اوّلین سری بود که در اسلام حمل شد. وقتی سر وی را آوردند، معاویه آن را برای زنش به زندان فرستاد. شهادت وی را در سال ۵۰ دانسته‌اند.
13. نُعَیم بن هبیره را به سرداری بکریان کوفه. وی برادر مَصقلة بن هُبیره شیبانی و یکی از شیعیان و خیرخواهان امیرالمؤمنین بود که از فرار برادرش «مصقله» به شام ناراحت بود. او جزو فرماندهان مختار و مسئول بر سی صد سوار بود. برای نبرد با شَبَث بن رِبْعی اعزام شد و در درگیری با وی در سال ۶۶ کشته شد.
14. جاریة بن قدامه سعدی را به سرداری بنی سعد و بنی رَباب بصره. او از فرماندهان انتظامی حضرت بود که از عهدۀ چندین مأموریت به خوبی برآمد. شرح حال او در ضمن نیروهای انتطامی آمده است.
15. رفاعة بن شدّاد را به سرداریِ بجیله.
16. یزید بن رُوَیم شَیبانی را به سرداری ذُهل کوفه.
17. اعین بن ضُبَیعه را به سرداری بنی عمرو و بنی حنظله بصره. اعین در جنگ جمل شتر عایشه را پی کرد و پسرعموی صَعصة بن صوحان بود. وی برای مبارزه با عبدالله حضرمی - فرستادۀ معاویه به بصره - اعزام شد و توسط آنان کشته شد. سپس جاریة بن قدامه اعزام شد و ابن حضرمی را کشت.
18. عدیّ بن حاتم را به سرداریِ قُضاعه و طئ. برخی او را عضو شرطةالخمیس دانسته‌اند؛ به همین جهت شرح حالش بیان شده است.
19. عبدالله بن حَجَل عِجْلی را به سرداری لَهازم کوفه. او قبل از جنگ صفّین سخنرانی و به جنگ جمل اشاره کرد که نشان می‌دهد در آن نیز حضور داشت. او در سخنرانی شور آفرینش خطاب به امیرالمؤمنین گفت: تو اوّلین فرد هستی از ما که ایمان آورد و آخِرین عهد دیدار با پیامبر ما را داری. شمشیرهای ما بر گردن ماست و قلب‌های مان درون ما؛ که باقی ماندگان ما (از جنگ جمل) همه را در اختیارت می‌گذاریم. تو قلوب ما را به واسطۀ طاعت خویش گشودی و در جهاد بصیرت ما را نسبت به دشمنانمان افزودی، تو والی ای هستی که مورد اطاعت میباشی و ما نیز رعیتی هستیم پیرو تو. تو آگاه‌ترین ما نسبت به پروردگارمان هستی.... وی جزو شاهدان قرارداد آتش‌بس بود. ابن داوود او را از خواص حضرت امیر دانسته است.
20. عمیر بن عطارد را به سرداریِ تمیمیان کوفه. عمیر قبل از نبرد صفّین سخنرانی کرد. دربارۀ وی مطلب دیگری دیده نشد. پسرش محمد، جزو اشراف کوفه بود که در نامه‌ای، از امام حسین(ع) خواستند به کوفه بیاید. مختار وی را به کارگزاری آذربایجان گماشت.
21. جندب بن زهیر را به سرداری اَزْد و یَمَن و به نقلی بر پیادگان گمارد. جندب بن زهیر غامدی ازدی، که به او جندب بن عبدالله بن زهیر هم گفته می‌شود، جزو صحابه است. و به نقل ابن کلبی: آیه‌ای درباره‌اش نازل شده است. او از کسانی بود که عثمان او را به شام تبعید کرد. او کسی است که ساحر را پیش ولید بن عقبه در کوفه کشت و پیامبر(ص) او را جندب‌الخیر نامید. و همو جزو کسانی بود که مُهرِ خاتم ولید را هنگام مستی وی برداشت و نزدِ خلیفه بردند. او در صفّین به شهادت رسید.
22. خالد بن معمّر سدوسی را به سرداریِ ذهل بصره. او متهم به ارتباط با معاویه شد و سرانجام به وی پیوست. که در همین کتاب بدان میپردازیم.
23. شبث بن ربعیّ را به سرداری بنی عَمرو و بنی حنظلۀ کوفه. بلاذری می‌نویسد: او سواری عابد، با علی بود، ولی بعد جزو خوارج شد؛ وقتی آنان مدعی بودند او (علی(ع)) را خَلع کردیم و امیر ما شبث بن ربعی است. سپس توبه کرد و بازگشت. و گفته‌اند قبل از پذیرش اسلام مؤذن سجاح بود. او جزو اشراف کوفه بود که امام حسین(ع) را به کربلا دعوت کردند. او از فرماندهان فعال ابن زیاد و قاتلان امام حسین(ع) شد. او فرمانده پیادگان در کربلا بود. با مختار جنگید و به مصعب بن زبیر در بصره پیوست و در درگیری روز جبانه کشته شد. به جهت موقعیتش در قبیله‌اش به این سِمت گمارده شد. البته خود را از مدافعان امیرالمؤمنین معرفی می‌کرد!
24. سعید بن قیس را به سرداریِ همدان. سعید از خیرخواهان امیرالمؤمنین بود که در جنگ‌های حضرت حضوری فعال داشت. امام حسن(ع)، از عبیدالله بن عباس فرمانده خود خواست با قیس و سعید مشورت کند. او حدود سال ۵۰ درگذشت.
25. حریث بن جابر حنفی را به سرداری لهازم بصره.
26. ابو‌صریمة الطّفیل را به سرداریِ بنی سعد و بنی رباب کوفه. خلیفه، نام وی را طفیل بن شبرمه بیان کرده است.
27. اَشتر بن حارث نخعی را به سرداری مِذْحج.
28. صَعْصَعة بن صَوْحان را به سرداری بنی عبد قیس کوفه. او از شیعیان مخلص حضرت بود. نوشته‌اند: علی(ع) او را بر بعضی کرادیس فرمانده کرد. وی در شمار کسانی بود که عثمان آنها را به شام تبعید کرد. کُنیه‌اش ابوعمر و به او ابوطلحه عبدی گفته می‌شد. برادر زید بن صوحان بود. «کرادیس»، جمع «کردوس» به معنای بخشی از سپاه، این تعبیر نشان می‌دهد مسئولیت وی بیش از فرمان دهی بر عبدالقیس بوده است. ذهبی می‌نویسد: وی مردی شریف، مُطاع، خطیب و سخن‌ور بود. از علی(ع) و دیگران روایت می‌کند و از او شعبی، ابواسحاق، ابن بُرَیْده و منهال بن عَمرو خبر نقل کرده‌اند. ابن سعد وی را «ثقه» دانسته است. او بر معاویه وارد شد و خطبه خواند. معاویه گفت: دوست ندارم تو سخنران باشی! صعصعه هم پاسخ داد: دوست ندارم تو خلیفه باشی. او در عصر خلافت معاویه درگذشت . ابن حجر نقل می‌کند: مغیره او را به جزیره یا بحرین تبعید کرد که در همان جا درگذشت. رحمت خدا بر او باد.
29. عبدالله بن طفیل بکائی را به سرداریِ بنی قیس کوفه.
30. عَمرو بن حنظله را به سرداریِ بنی عبد قیس بصره. ابن خلیفه، نام وی را عَمرو بنجبله، برادرِ حکیم بن جبله دانسته است.
31. حارث بن نوفل هاشمی را به سرداریِ قریش بصره.
32. قبیصة بن شدّاد هلالی را به سرداریِ بنی قیس بصره.
33. قاسم بن حنظله جهنی را به سرداری گروهی از قبایل (باقی مانده) گماشت.
34. به نقلِ ابن خلیفه، حارث بن نوفل هاشمی را بر قریش بصره گمارد. دینوری هم، فرماندهان علی(ع) و معاویه را در صفّین برشمرده است.

براساس گزارش مناقب، امیرالمؤمنین به سازمان‌دهی لشکر خود در صفّین پرداخت و فرماندهان سپاهش را چنین مشخص کرد؛ بر سمت راست آن: حسن(ع)، حسین(ع)، عبدالله بن جعفر و مسلم بن عقیل را گمارد. برسمت چپ آن: محمد بن حنفیه، محمد بن ابی بکر و هاشم بن عتبة مرقال را گمارد. بر قلب عبدالله بن عباس، عباس بن ربیعة بن حارث، اَشتر و اَشعث؛ و بر جناح لشکر: سعید بن قیس همدانی، عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی، رفاعة بن شدّاد بجلی و عدی بن حاتم و بر کمین: عمّار بن یاسر، عَمرو بن حِمَق، عامر بن واثلۀ کنانی و قبیصة بن جابر اسدی را گمارد.

در نتیجه این جمع که نام برخی از آنان بیان شده بود، از فرماندهان حضرت در صفّین بودند. گرچه تأیید برخی نام‌ها مشکل است

پرچمداران قبایل در صفّین

هر قبیله‌ای در صفّین عَلم خود را به اهتزاز در می‌آورد و با دشمن می‌جنگید. وقتی علم داری کشته می‌‌شد، دیگری از همان قبیله با شجاعت و سرعت جای گزین او می‌گردید. به نمونه‌هایی چند بنگرید:

پرچمداران هَمدان

گروهی از جوانان قبیلههمدان که آن روز هشت صد تن بودند، در جناح راست سپاه علی(ع) چنان پایداری کردند که ۱۸۰ مرد از آنان کشته شدند که یازده تن از سران قبیله بودند. و چون یکی از پای در می‌آمد، دیگری پرچم را به دست می‌گرفت. در این تلاش و نبرد دلاورانه و به اهتزاز درآوردن پرچم، نخست شش برادر یکی پس از دیگری، بعد سه برادر دیگر و آن‌گاه دو برادر به شهادت رسیدند. سپس ابو‌القلوص وهب بن کریب پرچم را گرفت و خواست یورش بَرد که یکی از مردان قومش بدو گفت: بازگرد، چون بزرگان قوم تو در اطراف آن کشته شدند.

شهدا عبارت بودند از:

1. نخستین پرچم‌دار: کریب بن شریح؛
2. شرحبیل‌ بن‌ شریح؛
3. مرثد بن‌ شریح؛
4. هبیرة‌ بن‌ شریح؛
5. یریم‌ بن‌ شریح؛
6. و سپس شمر بن شریح؛ این شش برادر، همه کشته شدند.
7. سفیان بن زید؛
8. عبد بن‌ زید؛
9. کرب بن زید؛ این سه برادر نیز کشته شدند.
10. عمیر بن بشر؛
11. و برادرش حارث بن بشر هم کشته شدند.

شیخ طوسی، اسامی پرچم‌داران را از سفیان به بعد، با تفاوتی در ذیل نام پدرشان نوشته است. اهمیت موضوع به گونه‌ای است که شیخ می‌نویسد: سفیان بن یزید پرچم را به دست گرفت، سپس برادرش عبید، آن‌گاه برادرش کرب بعد از آن عمیرة بن بشر، سپس برادرش حارث، که همه کشته شدند. بعد پرچم را ابو‌القلوص وهب بن کریب گرفت.

شیخ طوسی، نام پنچ برادر را با تفاوتی در شرح حال شرحبیل آورده و می‌نویسد: شرحبیل، هبیره، کریب، برید (یزید) شمیر و گفته می‌شود: شتیر برادر بودند، فرزندان شهید شریح در صفّین، یکی بعد از دیگری پرچم را می‌گرفت تا کشته می‌شد.

پرچمداران نهد

پرچم‌داران بنی نهد بن زید، یازده تن بودند که هریک پرچم را بعد از دیگری می‌گرفت، تا کشته یا مجروح می‌شد:

1. نخست، عَلَم به دست مسروق بن هیثم بن سلمه بود که کشته شد.
2. صخر بن سُمیّ؛
3. علی بن عمیر؛
4. عبدالله بن کعب؛
5. سلمة بن خذیم بن جرثومه؛
6. عبدالله بن عمرو بن کبشه؛
7. ابو‌مسبّح بن عمر جهنی؛
8. عبدالله بن نزّال؛
9. عبدالرّحمان بن زهیر؛
10. سپس غلامش، مخارق، که او هم کشته شد.
11. در پایان، پرچم به دست عبدالرحمان بن مخنف اَزدی افتاد.

پرچمداران بجیله

سه عَلم‌دارِ بجیله کشته شدند. پرچم بجیله در صفّین به دست ابو‌شدّاد، قیس بن مکشوح بن هلال احمسی بود که به سپاه معاویه حمله کرد تا کشته شد. پرچم را عبدالله بن قلع احمسی به دست گرفت. او هم جنگید و کشته شد. آن‌گاه برادرش عبدالرّحمان بن قلع پرچم را به دست گرفت؛ او نیز کشته شد. عفیف بن ایاس احمسی علَم را به دست گرفت و جنگید تا افرادی بین او و سپاه دشمن قرار گرفتند.

ابن عبدالبر، قیس بن مکشوح مرادی را پرچم‌دار علی در صفّین دانسته که پس از نبردی شجاعانه، به شهادت رسیده است. ذهبی می‌نویسد: قیس از شجاعان عرب بود که زمان پیامبر را درک کرده ولی در یَمَن و برضدّ اسود عنسی تلاش کرد. او از یاران شهید علی(ع) در صفّین بود.

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
3. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
4. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
5. ناظم‌زاده، سید اصغر، تجلی امامت
6. رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی
7. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲
8. حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری