سوره ممتحنه در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره ممتحنه است. سوره ممتحنه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره ممتحنه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«ممتحنه» به‌معنای زن امتحان شده است. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُمْ مَا أَنْفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنْفَقْتُمْ وَلْيَسْأَلُوا مَا أَنْفَقُوا ذَلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾. نام سوره نیز از همین آیه گرفته شده است.

این سوره متعرض مسأله دوستی مؤمنین با کفار است، و از آن به سختی نهی می‌کند، هم در ابتدای سوره متعرض آنست، و هم در آخرش، و در خلال آیاتش متعرض احکامی در باره هجرت، بیعت و ایمان زنان مسلمان، مرز دوستی‌ها و دشمنی‌ها و سیاست خارجی مؤمنان درباره دشمن و برخی مسائل تربیتی بیان شده است. این سوره در سال دهم هجرت در مدینه نازل شد.

ویژگی‌های سوره ممتحنه

1. سیزده آیه، ۳۴۰ یا ۳۴۸ کلمه و ۱۵۱۰ یا ۱۵۶۰ حرف دارد.
2. در ترتیب نزول، نود و یکمین و در قرآن شصتمین سوره آن است.
3. پس از سوره احزاب و پیش از سوره نساء در مکه نازل شد و هیچ آیه مکی ندارد.
4. از نظر کمّیّت از سوره‌های مفصّل و از نوع طوال آن و شامل حدود یک‌ چهارم یک حزب است.
5. گفته شده است سه آیه منسوخ دارد.

احکام فقهی سوره

1. منع دوستی با دشمنان اسلام؛
2. جواز ارتباط با کافرانی که سر جنگ و توطئه با مسلمانان را ندارند؛
3. حرمت ازدواج زنان مسلمان با کافران؛
4. حرمت ازدواج مردان مسلمان با زنان کافر.

سایر مطالب سوره ممتحنه

1. استقلال فکری و سیاسی اسلام بر مبنای حبّ و بغض فی الله؛
2. حضرت ابراهیم (ع) و حضرت محمد (ص) دو اسوه برای بشر؛
3. بیعت زنان با پیامبر (ص) پس از فتح مکه؛
4. امتحان زنان مهاجر.

اسامی سوره ممتحنه

سوره ممتحنه سه نام دارد:

1. مودت: کلمه «مودت» دوبار در آیه نخست و یک بار در آیه ﴿عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَاللَّهُ قَدِيرٌ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ به کار رفته است؛ آیه ﴿عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَاللَّهُ قَدِيرٌ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾دوستی مسلمانان با دشمنان اسلام را پیش‌بینی می‌کند که پس از فتح مکه رخ داد و قریش ایمان آوردند و دشمنی آنان با مسلمانان، به دوستی تبدیل شد. این آیه، یکی از اخبار غیبی قرآن است. چون واژه «مودت» سه مرتبه در سوره ممتحنه به کار رفته و حاوی پیام و دستوری سیاسی است، برای نام سوره ممتحنه انتخاب شده است.
2. امتحان: در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُمْ مَا أَنْفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنْفَقْتُمْ وَلْيَسْأَلُوا مَا أَنْفَقُوا ذَلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ از رسول خدا (ص) خواسته شده است زنان مهاجر را امتحان کند تا معلوم شود ترک شوهران و مهاجرتشان از مکه به مدینه با انگیزه ایمان به خدا بوده یا علت دیگری داشته است، تا به تناسب آن در نگه‌داشتن یا برگرداندن آنان به شوهرانشان تصمیم بگیرد؛ لذا این سوره «امتحان» نیز نامیده شده است.
3. مرأة: سبب نزول این سوره، داستان یک زن بوده و مسئله آزمایش زنان مهاجر به‌منظور روشن شدن انگیزه آنان از هجرت به مدینه در این سوره آمده است؛ لذا آن را سوره «مرأة» (سورهزن) گفته‌اند.

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی