بحث:نفس زکیه کیست؟ (پرسش)

دانشنامهٔ امام مهدی

محمد م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌

آیت‌الله محمد م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، در کتاب «دانشنامهٔ امام مهدی» در این‌باره گفته است:

«کشته شدن نفس زکیه، یکی دیگر از نشانه‌های مشهور ظهور است. این علامت در احادیث فریقین وجود دارد؛ ولی در منابع شیعه به عنوان نشانه‌ای حتمی معرفی می‌شود. منظور از نفس زکیه، انسانی صالح و با تقواست. از سیزده حدیثی که در متن درباره "نفس زکیه" نقل شده، سه حدیث از نظر سند، معتبر است، در دو حدیث از این سه حدیث معتبر هم تنها به ذکر این مطلب اکتفا شده که قتل نفس زکیه، از نشانه‌های حتمی ظهور است. احادیث مربوط به این شخص همانند دیگر احادیث علائم ظهور، به دو دسته تقسیم می‌شوند: بخشی که در آنها سخن از مهدی و ظهور او وجود ندارد و به عنوان فتن و ملاحم و به عبارتی پیشگویی آینده ذکر شده است. در بخش دیگر، به نام مهدی تصریح شده و قتل نفس زکیه، یکی از نشانه‌های ظهور او دانسته می‌شود.

نکته قابل توجه این است که قبل از قیام امام زمان(ع) انسان‌های بی‌گناه و دارای درجات بالای ایمانی بسیاری کشته می‌شوند. علامت حتمی بودن قتل یکی از آنها، نشانگر موقعیت ممتاز اجتماعی و وظیفه مهمی است که بر عهده او گذاشته شده است. به نظر برخی، انتساب به سادات حسنی، از ویژگی‌هایی است که برای نفس زکیه نیز برشمرده شده است. از این رو، نفس زکیه همان سید حسنی است؛ ولی شهرت نفس زکیه و روایات متعددی که درباره او رسیده است، علامت بودن او را اثبات می‌کند. بنا بر این می‌توان احادیث سید حسنی را بر نفس زکیه حمل کرد. حدیثی را که درباره "مرد هاشمی" آمده نیز می‌توان بر نفس زکیه حمل کرد؛ چون کشته شدن در میان رکن حجر الأسود و مقام ابراهیم، درباره هر دو نفر ذکر شده است.

به این نکته هم باید توجه کرد که تعدادی از احادیث منابع شیعه و سنی درباره نفس زکیه، بخصوص آنچه در الفتن ابن حماد و الغیبة شیخ طوسی آمده، مستند به معصوم (ع) نیستند. البته همین احادیث به واسطه کتبی همچون التشریف بالمنن ابن طاووس، به شیعه راه یافته و تلقی به قبول شده‌اند. بخشی از احادیثی که نفس زکیه را نشانه ظهور می‌دانند، آن را همراه با چند نشانه مهم دیگر مانند ندای آسمانی و سفیانی و خسف بیدا ذکر می‌کند. برخی احادیث نفس زکیه هم به تفصیل از جنگ و گریز وی خبر می‌دهند.

با توجه به مجموعه متون می‌توان گفت که نفس زکیه، یکی از علائم مشهور و حتمی ظهور است که درباره او و شهادت او، روایات معتبری وجود دارد. اگر چه همانند دیگر علائم، جزئیات مرتبط با او از ابهام برخوردار است».

زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی

سید اسدالله هاشمی شهیدی

حجت الاسلام و المسلمین سید اسدالله هاشمی شهیدی، در کتاب «زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی» در این‌باره گفته است:

«از جمله علائم حتمیه، کشته شدن نفس زکیه است یعنی: سیدی پاکدل که در مکه، بین رکن و مقام، بدون جرم و گناه به شهادت می‌رسد. از حضرت ابا جعفر امام محمد باقر(ع) روایت شده که آن حضرت فرمود: "یکی از علامات، کشته شدن مردی است از دودمان رسول خدا (ص) در میان رکن و مقام و نام او محمد بن الحسن "نفس زکیه" است. و در خبر دیگری است که فاصله میان کشته شدن او و ظهور فرج بیشتر از پانزده روز نخواهد بود. و در حدیثی آمده است که فاصله بین کشته شدن نفس زکیه، و خروج حضرت قائم(ع) پنج روز خواهد بود. و در حدیث دیگری وارد شده که این نفس زکیه از اصحاب حضرت مهدی (ع) است که آن حضرت او را پیش از ظهور خود نزد مردم مکه می‌فرستد تا بشارت ظهور حضرتش را به مردم بدهد و چون او اظهار ظهور حضرت را می‌نماید، اهل مکه بر او یورش می‌برند و او را به قتل می‌رسانند.

از جمله علائم ظهور کشته شدن "نفس زکیه" است؛ یعنی: انسانی پاکدل، با هفتاد نفر از مردان پاک و صالح در پشت کوفه یعنی: در نجف اشرف است، چه آنکه در بیشتر اخبار پشت کوفه به نجف اشرف تعبیر شده است. و این نفس زکیه، گرچه معلوم نیست که چه کسی است ولی از ظاهر خبری که درباره او نقل شده معلوم می‌شود که او سیدی بزرگوار و از اهل علم و فضل و از افراد مشهور و معروف است و به همین لحاظ هم مخصوصا امیرالمؤمنین (ع) به کشته شدن او اشاره فرموده و قتل وی را از جمله علائم قلمداد نموده است. و شاید هفتاد نفری که با وی به شهادت می‌رسند همگی از اهل علم و اشخاص دانشور و مردان مؤمن و متدین و خداجوی باشند. و این نفس زکیه چنانچه قبلا هم در بخش اول تحت عنوان علائم حتمیه "نفس زکیه" تذکر دادهایم غیر از نفس زکیهای است که نامش (محمد بن الحسن) است و پیش از ظهور ولی عصر (ع) با فاصله پانزده روز در بین رکن و مقام به شهادت می‌رسد. زیرا نفس زکیه‌ای که در مکه به شهادت می‌رسد، شهادت وی از علائم نزدیک به ظهور است و شهادت نفس زکیهای که در نجف اشرف واقع می‌شود مدتی پیش از زمان ظهور حضرت است، و از برخی از اخبار چنین استفاده می‌شود که قتل نفس زکیهای که در نجف اشرف انجام می‌شود و هفتاد نفر از مردان پاک نیز همراه او کشته می‌شوند بوسیله (سفیانی اول) صورت می‌پذیرد. و البته امکان هم دارد که بوسیله سفیانی دوم انجام شود و او یکی از افراد سرشناس را دستگیر کند و او را با هفتاد نفر از اهل علم، همگی یکجا به قتل برساند، ولی به حسب ظاهر آنچه از بیشتر اخبار فهمیده می‌شود شهادت نفس زکیه با هفتاد نفر از صلحاء در نجف اشرف از کارهای زشت و ناستوده سفیانی اول است.

نحوه کشته شدن سید حسنی مطابق روایتی از امام صادق(ع) چنین است: یعقوب سراج می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: فرج شیعیان شما چه وقت خواهد رسید؟ فرمود: موقعی که میان فرزندان عباس اختلاف افتد و پایه‌های سلطنت آنها سست گردد، و در سلطنت آنان کسی که طمع نداشت طمع بندد، و عرب زنجیرهای اسارت خود را پاره کند و از زیر بار سلطه سلاطین بیرون رود، و هر صاحب قدرتی قدرت خود را آشکار سازد، و آن "شامی" (که مقصود سفیانی مشهور است) ظاهر شود و "یمانی" پیدا شود و "حسنی" جنبش کند، و صاحب الامر(ع) آنچه را که از رسول خدا(ص) به او به ارث رسیده بر دارد و به مکه رود. عرض کردم: آنچه از رسول خدا به او ارث رسیده چیست؟ فرمود: شمشیر رسول خدا(ص) و زره، و عمامه و برد، و چوبدستی، و پرچم، و سلاح، و زین مخصوص اوست. آنها را بر می‌دارد و به مکه می‌آید، پس شمشیر را از غلاف بیرون می‌کشد و زره را می‌پوشد، و پرچم را باز می‌کند و عمامه را بر سر می‌گذارد و چوب دستی را به دست می‌گیرد و از خداوند برای ظهور خویش اجازه می‌طلبد. این جریان را وقتی یکی از نزدیکان حضرت با خبر شد نزد حسنی می‌رود و او را مطلع می‌سازد، پس حسنی پیش دستی کرده قیام می‌کند و اهل مکه بر او یورش می‌برند و او را می‌کشند و سرش را برای شامی (یعنی: سفیانی) می‌فرستند. در این وقت است که صاحب الامر(ع) ظاهر می‌شود، و مردم با او بیعت می‌کنند و از او پیروی می‌نمایند.

چنانچه ملاحظه می‌کنید این جریان با جریان پیشین (یعنی: کشته شدن نفس زکیه) تفاوت اساسی دارد و نمی‌توان گفت این دو جریان یکی است بلکه اگر مقداری تأمل کنیم بخوبی متوجه خواهیم شد، که اول نفس زکیه کشته می‌شود و سپس "حسنی" به شهادت می‌رسد و بعد از این حسنی هم تا قیام حضرت ولی عصر(ع) فاصله زیادی نیست. و چنانچه از ظاهر این حدیث استفاده می‌شود کشتن این حسنی در بین رکن و مقام نیست بلکه چون او قیام می‌کند بخاطر قیامش کشته می‌شود و لذا امکان دارد که در خیابان و بازار کشته شود، نه در کنار خانه خدا».

معنای نفس زکیه و احتمالات درباره آن

• از جمله علائم حتمی ظهور قتل نفس زکیه است. کلمۀ زکیه از ریشۀ "زکی" به‏ معنای "رشد کرد" و "پاکیزه شد" است. نفس زکیه یعنی: نفس کامله، پاک و پاکیزه است. در مورد اینکه منظور از نفس زکیه چیست دو احتمال وجود دارد:

1. مراد شخص خاصی است که دارای این ویژگی است. هنگامی‌كه چنین شخصی کشته می‌شود، طبیعی است كه شهادت او در جامعه موج ایجاد كرده و تاثیر می‌گذارد.
2. احتمال داده شده است منظور از نفس زکیه، افراد پاک سرشت باشند که در فتنه‌های آخر الزمان به دست ظالمان کشته می‌شوند و خونشان به ناحق جاری می‌گردد.

• منتها احتمال اول با روایات تناسب بیشتری دارد، چرا که قتل نفس زکیه در بین جامعه تاثیر و انعکاس ایجاد می‌کند. بنابراین منظور از نفس زکیه یکی از اشخاص با اخلاص و آزمایش شده در دوران غیبت کبری خواهد بود که بر اثر فتنه‌های آخر الزمان و انحرافات حاکم در آن زمان به شهادت می‌‏رسد و خونشان به ناحق جاری می‌گردد. در قرآن کریم آمده است: «قَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُّكْرًا» نفس زکیه انسانی است که بر اثر شخصیت والای او قتل آن اهمیتی بسزا دارد، که جلب نظر می‌‏کند و موجب تأثر و تأسف عمیق مردم می‌‏شود. در ضمن چیزی که می‌‏خواهد نشانه شود می‌‏بایست در مورد کسی باشد که در بین مردم شناخته شده باشد، و گرنه نمی‏‌تواند دلالت بر چیزی بکند و نشانۀ ظهور قرار گیرد.

مصادیق نفس زکیه

• در مورد اینکه نفس زکیه کیست و به چه کسی اطلاق می شود و به عبارت دیگر آیا قتل نفس زکیه یک واقعه در گذشته بوده که اتفاق افتاده یا اینکه هنوز به وقوع نپیوسته و از علائم نزدیک به ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) است نظرات مختلفی بیان شده است که به آنها اشاره می شود:

1. نفس زکیه همان محمد بن عبدالله محض ملقب به نفس زکیه است که در زمان بنی العباس به قتل رسید و از اولاد امام حسن مجتبی(علیه السلام) است. قرائنی بر این دلیل ارائه شده است منتها این سخن و نظر را نمی‌توان پذیرفت، زیرا پس از بررسی روایات نفس زکیه، اشکالاتی به این دیدگاه وارد است از جمله:
   1. قتل نفس زکیه بین رکن و مقام است، در حالی که محمد بن عبدالله محض در نزدیکی مدینه و منطقه احجار الزیت به قتل رسیده است.
   2. نفس زکیه یعنی نفسی پاک و طاهر، اما این شخص را نمی‌توان با چنین صفتی معرفی کرد و او را مورد تأیید اهل بیت دانست؛ چرا که او خود را مهدی (علیه السلام) می‌دانست و مردم را برابر اهل بیت ، به خود دعوت می‌کرد.
   3. فاصله میان ظهور تا قتل این شخص، پانزده روزاست که به زمان قیام حضرت مهدی (علیه السلام) اشاره دارد؛ لذا با محمد بن عبدالله محض مطابقت نمی کند و این مطلب، هنوز رخ نداده است.
2. نفس زکیه فردی است که قبل از ظهور امام زمان(علیه السلام) قیام می کند و در کنار کعبه ما بین رکن و مقام کشته می شود. از روایات استفاده می‌شود در آستانه ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) در گیر و دار مبارزات زمینه‌ساز انقلاب مهدی(علیه السلام)، فردی پاک باخته و مخلص، در راه امام(علیه السلام) می‌کوشد و مظلومانه کشته می‌شود. این رخداد عظیم، طبق بیان روایات بین رکن و مقام ـ در بهترین مکان‌های زمین ـ اتفاق می‌افتد. فرد یادشده از اولاد امام حسن مجتبی(علیه السلام) است. و نیز گفته شده حسینی نسب است. امام باقر(علیه السلام) در حدیثی طولانی نقل فرموده‌اند: «قائم(علیه السلام) به اصحاب خود می‌فرماید: "ای قوم! اهل مکه مرا نمی‌خواهند؛ ولی من کسی را به سوی آنها می‌فرستم تا حجت را بر ایشان تمام کنم... پس مردی از اصحاب خود را می‌خواند و به او می‌فرماید: به سوی اهل مکه برو و بگو: ای اهل مکه! من فرستادۀ مهدی هستم. او خطاب به شما می‌گوید: ما اهل بیت رحمت و معدن رسالت و خلافت هستیم و ما فرزندان محمد(صلی الله علیه و آله) و سلالۀ پیامبرانیم و به راستی که مورد ظلم و ستم قرار گرفتیم و از زمانی که پیامبر از دنیا رفت، تا امروز، حق ما گرفته نشده است. پس اکنون ما شما را به یاری می‌خوانیم؛ ما را یاری کنید. چون آن جوان این سخن را بگوید مردم، او را بین رکن و مقام می‌کشند. او نفس زکیّه است.» برابر بعضی از روایات بین کشته شدن نفس زکیه و قیام قائم آل محمد(صلی الله علیه و آله) تنها پانزده شب فاصله خواهد بود.
3. نفس زکیه مجاهدی است از زمره بسترسازان ظهور که رهبری عده‌ای از عاشقان امام مهدی(علیه السلام) را بر عهده دارد و در راه حضرت در میان هفتاد تن از علمای زمانه در منطقه‌ای پشت شهر کوفه به شهادت می‌رسد. او غیر از سید هاشمی‌تباری است که در مکه و بین رکن کعبه و مقام ابراهیم سر از تنش جدا می‌شود و این هر دو، غیر از سید حسنی هستند که به قتل می‌رسد.
4. نفس زکیه شخصی است به نام محمد بن الحسن که میان رکن کعبه و مقام ابراهیم کشته خواهد شد. از فحوای این نظریه و تعابیر قائل آن چنین استنباط می‌شود که نفس زکیه، از سادات حسنی و در واقع همان سید حسنی است.

• بر اساس روایات مورد دوم صحیح است و به نظر مورد چهارم هم اختلاف خاصی با مورد دوم نداشته و یکی هستند.

• محدث قمی می‌گوید: "نفس زکیه پسری است از خاندان محمد (ص) که مابین رکن و مقام در مسجد الحرام کشته می‌شود".

معنای نفس زکیه و احتمالات درباره آن

از جمله علائم حتمی ظهور قتل نفس زکیه است. کلمه "زکیه" از ریشۀ "زکی" به‏ معنای "رشد کرد" و "پاکیزه شد" است. نفس زکیه یعنی: نفس کامله یعنی پاک و پاکیزه است و بااخلاص، فداکار و دارای اراده آهنین و هدفمند است. همچنین نفس زکیه یک فرد مسلمان که در درجه بالای ایمان و اراده و فداکاری و از خودگذشتگی باشد است.

• در مورد اینکه منظور از نفس زکیه چیست دو احتمال وجود دارد:

1. مراد شخص خاصی است که دارای این ویژگی است. هنگامی‌كه چنین شخصی کشته می‌شود، طبیعی است كه شهادت او در جامعه موج ایجاد كرده و تاثیر می‌گذارد.
2. احتمال داده شده است منظور از نفس زکیه، افراد پاک سرشت باشند که در فتنه‌های آخر الزمان به دست ظالمان کشته می‌شوند و خونشان به ناحق جاری می‌گردد.

• منتها احتمال اول با روایات تناسب بیشتری دارد، چرا که قتل نفس زکیه در بین جامعه تاثیر و انعکاس ایجاد می‌کند. بنابراین منظور از نفس زکیه یکی از اشخاص با اخلاص و آزمایش شده در دوران غیبت کبری خواهد بود که بر اثر فتنه‌های آخر الزمان و انحرافات حاکم در آن زمان به شهادت می‌‏رسد و خونشان به ناحق جاری می‌گردد گفته می¬شود. در قرآن کریم آمده است: «قَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُّكْرًا» نفس زکیه انسانی است که بر اثر شخصیت والای او قتل آن اهمیتی بسزا دارد، و اهمیت قتل درباره اشخاص آزمایش شده و با اخلاص است که در سطح بالاتری قرار گرفته باشندکه جلب نظر می‌‏کند و موجب تأثر و تأسف عمیق مردم می‌‏شود، ولی کشتن یک فرد معمولی بی‏گناه نوعا اهمیتی در جوامع ندارد و جلب نظر نمی‏‌کند. درضمن چیزی که می‌‏خواهد نشانه شود، می‌‏بایست در مورد کسی باشد که بین مردم شناخته شده باشد، و گرنه نمی‏‌تواند دلالت بر چیزی بکند و نشانه ظهور قرار گیرد.

مصادیق نفس زکیه

• در مورد اینکه نفس زکیه کیست و به چه کسی اطلاق می شود و به عبارت دیگر آیا قتل نفس زکیه یک واقعه در گذشته بوده که اتفاق افتاده یا اینکه هنوز به وقوع نپیوسته و از علائم نزدیک به ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) است نظرات مختلفی بیان شده است که به آنها اشاره می شود:

1. نفس زکیه همان محمد بن عبدالله محض ملقب به نفس زکیه است که در زمان بنی العباس به قتل رسید و از اولاد امام حسن مجتبی(علیه السلام) است. قرائنی بر این دلیل ارائه شده است منتها این سخن و نظر را نمی‌توان پذیرفت، زیرا پس از بررسی روایات نفس زکیه، اشکالاتی به این دیدگاه وارد است از جمله:
   1. قتل نفس زکیه بین رکن و مقام است، در حالی که محمد بن عبدالله محض در نزدیکی مدینه و منطقه احجار الزیت به قتل رسیده است.
   2. نفس زکیه یعنی نفسی پاک و طاهر، اما این شخص را نمی‌توان با چنین صفتی معرفی کرد و او را مورد تأیید اهل بیت دانست؛ چرا که او خود را مهدی (علیه السلام) می‌دانست و مردم را برابر اهل بیت ، به خود دعوت می‌کرد.
   3. فاصله میان ظهور تا قتل این شخص، پانزده روزاست که به زمان قیام حضرت مهدی (علیه السلام) اشاره دارد؛ لذا با محمد بن عبدالله محض مطابقت نمی کند و این مطلب، هنوز رخ نداده است.
2. نفس زکیه فردی است که قبل از ظهور امام زمان(علیه السلام) قیام می کند و در کنار کعبه ما بین رکن و مقام کشته می شود. از روایات استفاده می‌شود در آستانه ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) در گیر و دار مبارزات زمینه‌ساز انقلاب مهدی(علیه السلام)، فردی پاک باخته و مخلص، در راه امام(علیه السلام) می‌کوشد و مظلومانه کشته می‌شود. این رخداد عظیم، طبق بیان روایات بین رکن و مقام ـ در بهترین مکان‌های زمین ـ اتفاق می‌افتد. فرد یادشده از اولاد امام حسن مجتبی(علیه السلام) است. و نیز گفته شده حسینی نسب است. امام باقر(علیه السلام) در حدیثی طولانی نقل فرموده‌اند: «قائم(علیه السلام) به اصحاب خود می‌فرماید: "ای قوم! اهل مکه مرا نمی‌خواهند؛ ولی من کسی را به سوی آنها می‌فرستم تا حجت را بر ایشان تمام کنم... پس مردی از اصحاب خود را می‌خواند و به او می‌فرماید: به سوی اهل مکه برو و بگو: ای اهل مکه! من فرستادۀ مهدی هستم. او خطاب به شما می‌گوید: ما اهل بیت رحمت و معدن رسالت و خلافت هستیم و ما فرزندان محمد(صلی الله علیه و آله) و سلالۀ پیامبرانیم و به راستی که مورد ظلم و ستم قرار گرفتیم و از زمانی که پیامبر از دنیا رفت، تا امروز، حق ما گرفته نشده است. پس اکنون ما شما را به یاری می‌خوانیم؛ ما را یاری کنید. چون آن جوان این سخن را بگوید مردم، او را بین رکن و مقام می‌کشند. او نفس زکیّه است.» برابر بعضی از روایات بین کشته شدن نفس زکیه و قیام قائم آل محمد(صلی الله علیه و آله) تنها پانزده شب فاصله خواهد بود.
3. نفس زکیه مجاهدی است از زمره بسترسازان ظهور که رهبری عده‌ای از عاشقان امام مهدی(علیه السلام) را بر عهده دارد و در راه حضرت در میان هفتاد تن از علمای زمانه در منطقه‌ای پشت شهر کوفه به شهادت می‌رسد. او غیر از سید هاشمی‌تباری است که در مکه و بین رکن کعبه و مقام ابراهیم سر از تنش جدا می‌شود و این هر دو، غیر از سید حسنی هستند که به قتل می‌رسد.
4. نفس زکیه شخصی است به نام محمد بن الحسن که میان رکن کعبه و مقام ابراهیم کشته خواهد شد. از فحوای این نظریه و تعابیر قائل آن چنین استنباط می‌شود که نفس زکیه، از سادات حسنی و در واقع همان سید حسنی است.

• بر اساس روایات مورد صحیح است و به نظر مورد چهارم هم اختلاف خاصی با مورد دوم نداشته و یکی هستند.

دلیل روایی

• برای اثبات نفس زکیه که قتلش از نشانه‌های حتمی ظهور است، دلایل روایی فراوانی وجود دارد:

1. امام صادق(علیه السلام) می¬فرماید: «لَیسَ بَینَ قِیامِ قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَینَ قَتْلِ النَّفْسِ الزَّکیةِ إِلَّا خَمْسَ عَشْرَةَ لَیلَةً»
2. امام باقر(علیه السلام) در روایتی می‌فرماید: «و قتل غلام من آل محمد بين الركن و المقام»
3. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «پیش از قیام قائم پنج علامت حتمی است: یمانی، سفیانی، صیحه آسمانی، قتل نفس زکیه، فرورفتن ... .»
4. در بعضی از احادیث نام نفس زکیه را "محمد" معرفی کرده‌اند، امام باقر(علیه السلام) در‌باره این فرموده است: «اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَن.»
5. شیخ مفید از امام باقر(علیه السلام) نقل می‌کنند که فرمودند: «فاصله بین قتل نفس زکیه و ظهور قائم بیش از پانزده شبانه‌‌‌روز زیادتر نیست.»

• محدث قمی می گوید: "نفس زکیه پسری است از خاندان محمد(صل الله علیه و آله) که مابین رکن و مقام در مسجد الحرام کشته می‌شود".

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: