|
|
| خط ۱۹: |
خط ۱۹: |
| *سخن گفتن دارای آدابی است که در کتب [[اخلاقی]] بحث‌های فراوانی در این خصوص توسط [[علما]] و [[دانشمندان]] [[اسلامی]] مطرح شده است<ref> جهت کسب اطلاعات بیشتر به کتاب‌های، [[اخلاق]] ناصری [[خواجه نصیر]]، کیمیایی [[سعادت]] غزالی، محجة البیضاء [[فیض کاشانی]] [[رجوع]] شود. یکی از اصول مربوط به سخن گفتن «اصل [[حرمت]] جمع» است. رعایت [[احترام]] افرادی که در مجلس نشسته‌اند، از اولین [[آداب]] مجالس [[اسلامی]] است. [[عفت]] [[کلام]]، شیوه صحبت، شکل نشستن و [[احترام]] به [[اندیشه]] و گفتار دیگران، بلند شدن به [[احترام]] دیگران... از جلوه‌های [[احترام]] به هم‌نشینان در مجلس می‌باشد. از دیگر جلوه‌های [[احترام]] در مجالس، قطع نکردن [[کلام]] دیگران است. [[اسلام]] از ما خواسته است که نسبت به [[مردم]] رعایت [[احترام]] و [[ادب]] را بنماییم و در این امر حتی توصیه شده که در [[حق]] غیر [[مسلمان]] هم این جنبه را مراعات نماییم. [[خواجه نصیر]] در کتاب [[اخلاق]] ناصری در این‌باره می‌نویسید: «باید که بسیار نگویید و سخن دیگری به سخن خود قطع نکنید و هر که حکایتی یا روایتی کند که او بر آن واقف باشد، وقوف خود بر آن‌ها اظهار نکند تا آن کس آن سخن به اتمام رساند. و چیزی را که از غیر او پرسند جواب نگوید و اگر سؤال از جماعتی کنند که او داخل آن [[جماعت]] بود، بر ایشان [[سبقت]] ننماید. استراق سمع ننماید، پس از پرسش پاسخ دهد، سخن مکرر نگوید...». [[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیست و چهارم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً}}؛ «بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آن‌ها [[مهربان]] کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان [[رحیم]] گردان». اگرچه این عبارت مربوط به نحوه سخن گفتن در برابر [[والدین]] آمده است لکن [[مسلم]] است که در برابر جمع نیز باید چنین باشد.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۲.</ref> | | *سخن گفتن دارای آدابی است که در کتب [[اخلاقی]] بحث‌های فراوانی در این خصوص توسط [[علما]] و [[دانشمندان]] [[اسلامی]] مطرح شده است<ref> جهت کسب اطلاعات بیشتر به کتاب‌های، [[اخلاق]] ناصری [[خواجه نصیر]]، کیمیایی [[سعادت]] غزالی، محجة البیضاء [[فیض کاشانی]] [[رجوع]] شود. یکی از اصول مربوط به سخن گفتن «اصل [[حرمت]] جمع» است. رعایت [[احترام]] افرادی که در مجلس نشسته‌اند، از اولین [[آداب]] مجالس [[اسلامی]] است. [[عفت]] [[کلام]]، شیوه صحبت، شکل نشستن و [[احترام]] به [[اندیشه]] و گفتار دیگران، بلند شدن به [[احترام]] دیگران... از جلوه‌های [[احترام]] به هم‌نشینان در مجلس می‌باشد. از دیگر جلوه‌های [[احترام]] در مجالس، قطع نکردن [[کلام]] دیگران است. [[اسلام]] از ما خواسته است که نسبت به [[مردم]] رعایت [[احترام]] و [[ادب]] را بنماییم و در این امر حتی توصیه شده که در [[حق]] غیر [[مسلمان]] هم این جنبه را مراعات نماییم. [[خواجه نصیر]] در کتاب [[اخلاق]] ناصری در این‌باره می‌نویسید: «باید که بسیار نگویید و سخن دیگری به سخن خود قطع نکنید و هر که حکایتی یا روایتی کند که او بر آن واقف باشد، وقوف خود بر آن‌ها اظهار نکند تا آن کس آن سخن به اتمام رساند. و چیزی را که از غیر او پرسند جواب نگوید و اگر سؤال از جماعتی کنند که او داخل آن [[جماعت]] بود، بر ایشان [[سبقت]] ننماید. استراق سمع ننماید، پس از پرسش پاسخ دهد، سخن مکرر نگوید...». [[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیست و چهارم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً}}؛ «بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آن‌ها [[مهربان]] کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان [[رحیم]] گردان». اگرچه این عبارت مربوط به نحوه سخن گفتن در برابر [[والدین]] آمده است لکن [[مسلم]] است که در برابر جمع نیز باید چنین باشد.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۲.</ref> |
| *از [[امام سجاد]]{{ع}} پرسیدند [[کلام]] و [[سکوت]] کدام [[افضل]] است؟ فرمود: هریک که از آن‌ها دارای آفاتی است که اگر شخص از آن‌ها سالم بماند [[کلام]] [[افضل]] از [[سکوت]] خواهد بود. کسی پرسید سبب این معنی چیست؟ فرمود: "برای اینکه [[خدای متعال]] [[انبیاء]] و [[اولیاء]] را امر نفرمود تا در میان [[مردم]] با [[سکوت]] و [[آرامش]] به‌سر برند بلکه به آنان فرمود تا با [[مردم]] سخن گویند و حقایق را برای آن‌ها [[آشکار]] سازند و نیز می‌دانیم که هیچ فردی از راه [[سکوت]] [[مستحق]] [[محبت]] و [[دوستی]] [[خدا]] نمی‌شود..."<ref> محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۴۷.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۳.</ref> | | *از [[امام سجاد]]{{ع}} پرسیدند [[کلام]] و [[سکوت]] کدام [[افضل]] است؟ فرمود: هریک که از آن‌ها دارای آفاتی است که اگر شخص از آن‌ها سالم بماند [[کلام]] [[افضل]] از [[سکوت]] خواهد بود. کسی پرسید سبب این معنی چیست؟ فرمود: "برای اینکه [[خدای متعال]] [[انبیاء]] و [[اولیاء]] را امر نفرمود تا در میان [[مردم]] با [[سکوت]] و [[آرامش]] به‌سر برند بلکه به آنان فرمود تا با [[مردم]] سخن گویند و حقایق را برای آن‌ها [[آشکار]] سازند و نیز می‌دانیم که هیچ فردی از راه [[سکوت]] [[مستحق]] [[محبت]] و [[دوستی]] [[خدا]] نمی‌شود..."<ref> محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۴۷.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۳.</ref> |
|
| |
| ==[[آفات زبان]]==
| |
| *بحث از [[آفات زبان]] اکثراً به [[اخلاق اجتماعی]] مربوط است؛ از جمله این مباحث موارد ذیل است:
| |
| ===مراء و جدال===
| |
| *[[راغب اصفهانی]] گفته است: کلمه مریه به معنای تردد در هر چیزی است و معنای آن از معنای کلمه [[شک]] اخص است. [[شک]] از مریه عمومی‌تر است. آنگاه چنین آورده: امتراء و ممارات به معنای محاجه، در آن امری است که مورد تردد باشد. پس گفته: اصل کلمه مریه از اصطلاح مریت الناقه گرفته شده که در معنا "به پستان ماده شتر جهت دوشیدن شیر، دست کشیدن" است...<ref> راغب اصفهانی، المفردات، ماده «مریه».</ref>. آنچه از اصطلاح و نیز [[کلام]] [[علامه طباطبایی]] برمی‌آید، این است که مراء به معنای مجادله است و همانطوری که [[مولی]] [[محسن فیض کاشانی]] در [[بیان]] [[آفات زبان]] آفت چهارم آن را مراء و جدال می‌نامد<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۳.</ref>
| |
| *و اما مفهوم اصطلاحی جدال آن است که [[انسان]] از مسلمات طرف، علیه او بهره‌برداری کند<ref> محمدرضا مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ص۶۸۹.</ref>.
| |
| *[[جدل]] عبارت است از بحث، پرسش و پاسخ که به نحوی خاص بین دو تن به وجود می‌آید بدین طریق که یکی پیوسته از دیگری سؤال می‌کند و [[عقیده]] او را می‌خواهد تا به بن‌بست برسد<ref> محمد خوانساری، منطق صوری، ج۲، ص۲۲۳.</ref>.
| |
| *مراء عبارت است از ایراد و [[اعتراض]] به سخن دیگری و اظهار [[نقص]] و خلل در آن به قصد [[تحقیر]] و اهانت وی، و اظهار [[برتری]] و [[هوشمندی]] خود. و جدال همان مراء است که مورد و متعلق آن، مسائل [[اعتقادی]] و [[بیان]] و تقریر آن‌ها باشد<ref> مولی مهدی نراقی، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ج۲، ص۳۷۷.</ref>.
| |
| *[[راغب اصفهانی]] در مفهوم لغوی جدال می‌گوید: جدال عبارت است از بحث و گفتگویی که به منظور کوبیدن طرف و غالب شدن بر او صورت می‌گیرد و [[علت]] اینکه به این‌گونه مباحث مجادله می‌گویند این است که دو نفر در برابر همدیگر به بحث و [[مشاجره]] می‌پردازند، هرکدام [[فکر]] خود را بر دیگری تحمیل می‌کند و ریشه کلمه جدال از "جدلت الحبل" (طناب را محکم تابیدن) گرفته شده است. چون کسی که چنین سخن می‌گوید می‌خواهد دیگری را با سخن و [[رأی]] خود بپیچاند تا در نتیجه طرف مقابل با [[زور]] از [[افکار]] و [[عقاید]] خود دست بردارد<ref> راغب اصفهانی، ماده جدل.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۴.</ref>
| |
| *[[فلسفه]] مراء و ستیزه و مجادله کردن در امور نامحسوس، [[شک]] و تردید در آن‌هاست... بحث کردن درباره مسائلی که [[انسان]] [[علم]] و اطلاع [[کافی]] از آن ندارد در این مقوله به‌شمار می‌آید<ref> عبدالعلی بازرگان، مراء و مدارا، کیان، ۴۵ (بهمن و اسفند ۷۷)، ص۱۱۹.</ref>.
| |
| *مراء و جدال عبارت است از [[اعتراض]] کردن به سخن غیر و اظهار [[نقص]] و خلل آن در لفظ یا در معنی به قصد [[پست]] کردن و اهانت به آن شخص و اظهار زیرکی و [[فطانت]] بدون باعث [[دینی]] و فایده آخرتی و [[خصومت]] نیز نوعی از جدال است و آن جدال و لجاج کردن در سخن است به جهت رسیدن به [[مالی]] یا مقصودی دیگر. اما مراء و جدال از [[اخلاق]] مذمومة و صفات رذیله است؛ خواه در مسائل علمیه باشد یا غیر؛ خواه [[اعتراض]] به [[حق]] باشد یا [[باطل]]؛ مگر اینکه متعلق به مسائل دینیه باشد و غرض و قصد فهمیدن یا فهمانیدن [[حق]] بوده باشد که در این صورت ضرر ندارد و آن را مراء و جدال نگویند بلکه [[ارشاد]] و [[هدایت]] نامند<ref> احمد نراقی، معراج السعاده، ص۴۲۲ - ۴۲۳.</ref>.
| |
| *واژه جدال بیست و هفت بار در [[قرآن]] به کار رفته که اکثر این موارد در جدال مذموم و نکوهیده است و در چند مورد جدال ممدوح شده نیز به کار رفته است.
| |
| *واژه مراء با مشتقاتش بیست بار در [[قرآن]] آمده است که بیشترین مورد آن به [[قیامت]] و [[عذاب الهی]] اختصاص دارد (حدود هفت بار)<ref> عبدالعلی بازرگان، ص۱۱۹.</ref>.
| |
| *"مراء یکی از اسباب ده گانه [[غضب]] است"<ref> احمد ابن محمد ابن مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، ترجمه حاجیه خانم امین، ص۳۲۳.</ref>.
| |
| *"مجادله یکی از موانع برقراری ارتباط مؤثر گفتاری است"<ref> جواد ایروانی، آداب گفتگو، الهیات و حقوق، ۲۶ (پائیز ۸۶)، ص۱۸.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۵.</ref>
| |
| *[[همسایه]] دیوار به دیوار مجادله "[[مناظره]]" است. [[مناظره]] یکی از [[فنون]] [[تدریس]] و [[آموزش]] نیز می‌باشد و لکن چون در بسیاری از موارد ممکن است [[مناظره]] به مجادله کشیده شود لذا خالی از [[لطف]] نیست که مطالبی هم در این خصوص آورده شود.
| |
| *"[[مناظره]] یکی از دام‌های بزرگ [[شیطان]] و لغزشگاه‌های مهم [[انسان]] است که اگر [[لطف خدا]] [[یار]] و مددکار نباشد، [[آدمی]] را [[نجات]] از این دام [[شیطان]] مشکل و بلکه غیرممکن است"<ref> سید احمد فهری، تعلیم و تعلم از دیدگاه شهید ثانی و امام خمینی، ص۸۷.</ref>.
| |
| *[[شهید]] ثانی برای بحث و [[گفتگو]] هشت شرط و [[دوازده]] آفت ذکر کرده و آورده است: بدان که بحث و [[گفتگو]] ([[مناظره]]) در [[احکام دین]] از [[وظایف دینی]] است ولی از برای آن شروطی است، و هم جای معین و وقت مخصوصی دارد که اگر کس بر طبق آن شروط به جا و به موقع به [[گفت‌وگو]] در [[دین]] پرداخت؛ [[پیروی]] از گذشتگان کرده است؛ زیرا که آنان در مسائل [[دین]] بحث و [[گفت‌وگو]] کرده‌اند ولی این کار را برای [[خدا]] کردند و هدفشان آن بود که [[حق الهی]] را به دست آورند<ref> سید احمد فهری، تعلیم و تعلم از دیدگاه شهید ثانی و امام خمینی، ص۸۸.</ref>.
| |
| *[[شهید]] ثانی می‌فرمایند: اگر [[مناظره]] را به این قصد انجام دادی که بر طرف مقابل پیروز گردی و او را به پاسخگویی عاجز کنی و [[مباهات]] نمایی و [[فضل]] خود را بر دیگران [[ظاهرسازی]]، یک چنین [[مناظره]] سرچشمه همه اخلاق‌هایی است که نزد [[خدای تعالی]] [[ناپسند]] است ولی در نزد [[دشمن خدا]] [[شیطان]] لعین [[پسندیده]] است<ref> سید احمد فهری، تعلیم و تعلم از دیدگاه شهید ثانی و امام خمینی، ص۹۴.</ref>.
| |
| *به نظر می‌رسد وصفی را که [[شهید]] ثانی در خصوص [[مناظره]] آورده است، چیزی نیست جزء همان مجادله نکوهیده<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۶.</ref>
| |
| *[[فکر]] و [[اندیشه]] افراد، در بحث و [[مناظره]]، بیشتر کار می‌کند و آثار و [[برکات]] و فواید مهم‌تری خواهد داشت که به همین [[دلیل]]، [[عبادت]] نیز شمرده می‌شود<ref> [[محمد تقی مصباح یزدی]]، [[اخلاق]] در [[قرآن]]، ج۳، ص۳۷۱. در [[قرآن کریم]] آمده است: {{متن قرآن|وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَيُجَادِلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَاتَّخَذُوا آيَاتِي وَمَا أُنْذِرُوا هُزُوًا}} «و ما فرستادگان را جز نویدبخش و بیم‌دهنده نمی‌فرستیم و [[کافران]] به وسیله [[باطل]] چالش می‌ورزند تا [[حق]] را با آن از میان بردارند؛ و [[آیات]] مرا و بیم‌هایی را که یافته‌اند به ریشخند گرفتند» [[سوره کهف]]، [[آیه]] ۵۶.
| |
| {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ}} «و از [[مردم]] کسی است که بی‌هیچ دانشی درباره [[خداوند]] چالش می‌ورزد و از هر [[شیطان]] گردنکشی [[پیروی]] می‌کند» [[سوره]] [[حج]]، [[آیه]] ۳.
| |
| {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}} «آنان که در [[آیات]] [[خداوند]] بی‌آنکه برهانی نزد آنان آمده باشد چالش می‌ورزند؛ در درونشان جز خویش‌بینی نیست که به آن (هم) نمی‌رسند؛ از این روی به [[خداوند]] [[پناه]] جو که اوست که شنوای بیناست» [[سوره]] [[غافر]]، [[آیه]] ۵۶.</ref>.
| |
| *[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت بیست و هفتم آن در خصوص جدال نکردن با [[خدا]] می‌فرمایند: "منزه و [[پاکی]]! با هیچ یک از [[حواس ]] درک نمی‌گردی؛ و با دست مالیدن و اتصال جسم شناخته نمی‌شوی و کسی نمی‌تواند با تو [[مکر]] نماید (زیرا چیزی بر [[خدای تعالی]] [[پنهان]] نیست تا [[فریب]] خورد) و تو را دور سازد و با تو [[نزاع]] و [[دشمنی]] کند؛ و بر تو [[غلبه]] نموده و چیره گردد؛ و با تو جدال و زد و خورد نماید؛ و با تو [[خدعه]] کرده [[فریب]] دهد!"<ref>{{متن حدیث|سُبْحَانَكَ! لَا تُحَسُّ وَ لَا تُجَسُّ وَ لَا تُمَسُّ وَ لَا تُكَادُ وَ لَا تُمَاطُ وَ لَا تُنَازَعُ وَ لَا تُجَارَى وَ لَا تُمَارَى وَ لَا تُخَادَعُ وَ لَا تُمَاكَرُ!}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۷.</ref>.
| |
| *از این عبارت می‌توان چنین فهمید که با هر کسی نمی‌توان جدال کرد.
| |
| *[[امام]]{{ع}} در دعای بیستم و در عبارت هشتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست، و برای من بر کسی که به من [[ستم]] کند ([[توانایی]] جلوگیری از [[ستم]]) و بر آنکه زد و خورد و گفت و شنود نماید زبانی ([[حجت]] و برهانی) و بر آنکه [[دشمنی]] کند [[پیروزی]] قرار ده؛ و به من بر آنکه درباره‌ام [[حیله]] کند (در برابر آن) [[مکر]] و فریبی؛ و بر آنکه بر من مسلط شود [[توانایی]]؛ و بر آنکه مرا [[دشنام]] دهد تکذیبی (گفتن به اینکه [[دروغ]] گفتی) و از آنکه مرا می‌ترساند [[سلامتی]] ببخش؛ و به [[فرمانبری]] آنکه مرا به راه راست آورد (معلم [[علوم دینی]]) و [[پیروی]] کسی که مرا (به راه [[حق]]) [[راهنمایی]] نماید ([[پیشوایان دین]]) توفیقم ده"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ لِي يَداً عَلَى مَنْ ظَلَمَنِي، وَ لِسَاناً عَلَى مَنْ خَاصَمَنِي، وَ ظَفَراً بِمَنْ عَانَدَنِي، وَ هَبْ لِي مَكْراً عَلَى مَنْ كَايَدَنِي، وَ قُدْرَةً عَلَى مَنِ اضْطَهَدَنِي، وَ تَكْذِيباً لِمَنْ قَصَبَنِي، وَ سَلَامَةً مِمَّنْ تَوَعَّدَنِي، وَ وَفِّقْنِي لِطَاعَةِ مَنْ سَدَّدَنِي، وَ مُتَابَعَةِ مَنْ أَرْشَدَنِي}}</ref>؛
| |
| ===[[دشنام]] و بدزبانی===
| |
| *فحش، عبارتست از اظهار کردن امور [[زشت]] و قبیح با الفاظ و عبارات صریح، که بیشتر اوقات به وسیله الفاظ وقاع (آمیزش) و آلات و متعلقات آن به کار می‌رود و اهل [[فساد]] و بی‌شرمان آن عبارات را صریحاً اظهار می‌کنند<ref>مولی مهدی نراقی، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ج۱، ص۳۸۴.</ref>.
| |
| *فحش و [[دشنام]] ممکن است از عادت [[معاشرت]] و همنشینی با اوباش و اراذل پدید آید؛ و گاهی [[انگیزه]] آن در بعضی از افراد [[دوستی]] [[مال]] و از دست دادن آن است که [[رذایل]] [[قوه]] [[شهوت]] به شمار می‌رود<ref> مولی مهدی نراقی، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ج۱، ص۳۸۱.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۸.</ref>.
| |
| *از برخی از [[روایات]] استفاده می‌شود که [[علت]] اساسی این عمل [[زشت]] و بسیاری از [[اعمال]] [[زشت]]، عدم [[رسوخ]] [[تقوا]] در [[نفس]] باشد <ref>حسین حقانی زنجانی، دشنم و بدگویی سلاح افراد پست، مکتب اسلام، ۹ آذر ۱۳۶۴، ص:۳۶.</ref>.
| |
| *بر اساس برخی [[روایات]] دیگر منشأ [[دشنام]] دادن [[پستی]] و [[فرومایگی]] [[نفس]] و [[نفاق]] می‌باشد چنانچه [[امام صادق]]{{ع}} سخنان گهرباری در این زمینه دارد<ref>حسین حقانی زنجانی، دشنم و بدگویی سلاح افراد پست، مکتب اسلام، ۹ آذر ۱۳۶۴، ص:۳۶.</ref>.
| |
| *[[دشنام]] و ناسزاگویی، یک عمل [[زشت]] و مذموم می‌باشد که موجب قطع روزی و [[برکت]] و [[رحمت الهی]] از سوی [[خدا]] به شخص [[دشنام]] دهنده می‌شود... یکی از [[مفاسد]] و ضررهای فحش و [[سب]]، دوری [[مردم]] از فحش دهنده می‌باشد و در نتیجه در صفحه [[زندگی]] با وجود مشکلات و [[گرفتاری‌ها]] نه تنها [[کمک]] و [[یاری]] پیدا نمی‌کند بلکه [[دشمنان]] زیادی هم برای او پیدا می‌شود<ref>حسینی حقانی زنجانی، آثار وقع دشنام، مکتب اسلام ۱۰ دی ۱۳۶۴، صص:۳۱-۳۲.</ref>.
| |
| *"منشأ فحش و [[دشنام]]، هرزه‌گویی و خبائث [[نفس]] است" <ref>محمد رحیم نوری، مبانی اخلاق، ص:۱۲۲.</ref>.
| |
| *فحش، بذا، سلاطه، تفحش و [[سب]]، کلماتی گوناگون با معانی بسیار نزدیک به هم، بلکه مترادف و هم‌معنایند. "فحش" در لغت به معنای افزایش [[بدی]] از حد مجاز است. "فحش" در لغت به معنای افزایش [[بدی]] از حد مجاز است. "تفحش" بیهوده گفتن یا هرزه‌گویی است. "[[سب]]" به معنای گفتار [[زشت]] یا [[دشنام]] است، "بذا" بدزبانی و "سلاطه" نیز، به معنای زبان درازی است. علمای [[اخلاق]]، به کاربردن سخنان [[زشت]] برای اشخاص را فحش و [[ناسزا]] می‌گویند<ref>سید حسن هاشمی، اخلاق در نهج البلاغه، ص:۲۴۷.</ref>
| |
| "فحش، [[بدگویی]] و بدزبانی از آثار [[خشم]] بر زبان است" <ref>محسن فیش کاشانی، اخلاق حسنه، ص:۵۷.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۷۹.</ref>.
| |
| *[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیستم و در عبارت هشتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست، و برای من بر کسی که به من [[ستم]] کند ([[توانایی]] جلوگیری از [[ستم]]) و بر آنکه زد و خورد و گفت و شنود نماید زبانی ([[حجت]] و برهانی) و بر آنکه [[دشمنی]] کند [[پیروزی]] قرار ده؛ و به من بر آنکه درباره‌ام [[حیله]] کند (در برابر آن) [[مکر]] و فریبی؛ و بر آنکه بر من مسلط شود [[توانایی]]؛ و بر آنکه مرا [[دشنام]] دهد تکذیبی (گفتن به اینکه [[دروغ]] گفتی) و از آنکه مرا می‌ترساند [[سلامتی]] ببخش؛ و به [[فرمانبری]] آنکه مرا به راه راست آورد (معلم [[علوم دینی]]) و [[پیروی]] کسی که مرا (به راه [[حق]]) [[راهنمایی]] نماید ([[پیشوایان دین]]) توفیقم ده"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ لِي يَداً عَلَى مَنْ ظَلَمَنِي، وَ لِسَاناً عَلَى مَنْ خَاصَمَنِي، وَ ظَفَراً بِمَنْ عَانَدَنِي، وَ هَبْ لِي مَكْراً عَلَى مَنْ كَايَدَنِي، وَ قُدْرَةً عَلَى مَنِ اضْطَهَدَنِي، وَ تَكْذِيباً لِمَنْ قَصَبَنِي، وَ سَلَامَةً مِمَّنْ تَوَعَّدَنِي، وَ وَفِّقْنِي لِطَاعَةِ مَنْ سَدَّدَنِي، وَ مُتَابَعَةِ مَنْ أَرْشَدَنِي}}</ref>؛
| |
| *در این عبارت [[امام]]{{ع}} از [[خداوند]] می‌خواهد کسی که به او [[دشنام]] داده است از طرف [[خداوند]] مورد [[تکذیب]] قرار گیرد.
| |
| *[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیستم و در عبارت سیزدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا آنچه [[شیطان]] از [[دروغ]] و [[گمان]] و [[رشک]] در [[دل]] من می‌افکند به یاد بزرگیت و [[اندیشه]] در تواناییت و عاقبت‌اندیشی بر دشمنت (که از بندگیت دوری گزیده آن را [[دشمن]] دارد) مبدل گردان؛ و آنچه از سخن [[زشت]] یا بیهوده یا [[دشنام]] به عرض و آبرو (ی کسی) یا [[گواهی]] [[نادرست]] یا [[غیبت]] کردن [[مؤمن]] [[غایب]] یا [[ناسزا]] گفتن به حاضر و مانند آن‌ها که بر زبان من می‌آید به گفتن [[سپاس]] تو و بسیاری [[ستایش]] تو و کوشش در بزرگ دانستن تو و [[شکر نعمت]] تو و [[اقرار]] به [[نیکی]] تو و شمردن نعمت‌هایت مبدل ساز"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِي رُوعِي مِنَ التَّمَنِّي وَ التَّظَنِّي وَ الْحَسَدِ ذِكْراً لِعَظَمَتِكَ، وَ تَفَكُّراً فِي قُدْرَتِكَ، وَ تَدْبِيراً عَلَى عَدُوِّكَ، وَ مَا أَجْرَى عَلَى لِسَانِي مِنْ لَفْظَةِ فُحْشٍ أَوْ هُجْرٍ أَوْ شَتْمِ عِرْضٍ أَوْ شَهَادَةِ بَاطِلٍ أَوِ اغْتِيَابِ مُؤْمِنٍ غَائِبٍ أَوْ سَبِّ حَاضِرٍ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ نُطْقاً بِالْحَمْدِ لَكَ، وَ إِغْرَاقاً فِي الثَّنَاءِ عَلَيْكَ، وَ ذَهَاباً فِي تَمْجِيدِكَ، وَ شُكْراً لِنِعْمَتِكَ، وَ اعْتِرَافاً بِإِحْسَانِكَ، وَ إِحْصَاءً لِمِنَنِكَ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۸۰-۱۸۱.</ref>.
| |
| ===[[چاپلوسی]]===
| |
| *یکی دیگر از [[رذایل]] سخن، [[چاپلوسی]] و [[تملق]] است. [[چاپلوسی]] در این است که کسی به ظاهر روی خوش به [[انسان]] نشان می‌دهد و در [[مقام]] سخن همواره از [[خوبی‌ها]] و جنبه‌های مثبت فرد حرف می‌زند، که [[هدف]] رسیدن به موقعیتی نزد فرد دیگر است. فرد [[چاپلوس]] [[نیت]] خیری ندارد و چه بسا زمانی از در [[دشمنی]] با ما، درآید<ref> حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۹)، ص۹۰.</ref>.
| |
| *براساس [[روایات اسلامی]] [[تذکر]] معایب را هدیه‌ای می‌دانند که [[برادر]] به [[برادر]] خود می‌دهد. همچنان‌که [[مؤمن]] را آینه [[مؤمن]] می‌شمارند؛ ممکن است [[تملق]] و [[چاپلوسی]] [[تذکر]] معایب و آینه [[مؤمن]] بودن را تحت شعاع خود قرار داده و فرد مخاطب را به [[غرور]] و [[نخوت]] بکشاند و چه بسا به [[طغیان]] و [[عصیان]] وادارد و [[فرصت]] اندیشیدن به او ندهد که به خود بیندیشد.
| |
| *[[چاپلوسی]] و [[تملق]]، و [[حمد]] و ثناگویی بیش از اندازه زمینه را برای [[خواری]] و زبونی فراهم می‌آورد و اصولاً هر چیزی که موجب [[خواری]] و کوچک شدن [[آدمی]] و از خود بی‌خود شدن او و زمینه پذیرش [[ذلت]] را فراهم آورد باید طرد گردد حتی امری چون [[یأس]] از [[عنایت خدا]] و [[ناامیدی]] از [[رحمت]] او که ما را از آن [[نهی]] کرده‌اند<ref> علی قائمی، اخلاق و معاشرت در اسلام، ص۲۸۹.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۸۱-۱۸۲.</ref>.
| |
| *[[حضرت علی]]{{ع}} تعبیر مصانعه را به کار می‌برد. هرچند که معنای سازش‌کاری، ملاحظه‌کاری، معامله‌گری را شامل می‌شود ولی مصانعه بیشتر از این‌هاست.... احیاناً [[اصحاب]] و [[دوستان]] [[حضرت علی]]{{ع}} می‌آمدند و در حضورش او را [[ستایش]] می‌کردند، او را محتشم می‌شمردند، با [[القاب]] و عناوین یاد می‌کردند و از اینکه اگر نقصی در [[کارها]] به نظرشان برسد و ابراز کنند [[خودداری]] می‌کردند [[علی]]{{ع}} به شدت آن‌ها را از این روش [[نهی]] می‌کرد. و این عمل آن‌ها را نوعی مصانعه می‌خواند و می‌فرمود: "با من به سبک مصانعه [[معاشرت]] نکنید، با من به طرزی که با [[جباران]] و [[ستمگران]] سخن گفته می‌شود، یعنی چاپلوسانه، تملق‌آمیز و مداحانه و در لفافه [[القاب]] مطنطن و عناوین مجلل، سخن مگویید. صریح می‌فرمود که من [[دوست]] دارم [[مردم]] آنگاه که با من روبرو شوند به جای تعارف و مداحی‌ها، نقص‌ها و عیب‌هایی که به نظرشان می‌رسد با کمال صراحت رو در روی من بگویند. رودربایستی در اجرای امر [[خدا]] داشتن مصانعه است. ملاحظه [[دوست]]، رفیق، [[فرزند]]، [[خویشاوند]] و [[مرید]] را در [[کارها]] دخالت دادن، مصانعه است"<ref> مرتضی مطهری، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، ص۱۰۰ - ۱۰۱.</ref>.
| |
| *[[امام سجاد]]{{ع}} می‌فرمایند: "بسیاری از [[مردم]] از بس خوبیشان و مدحشان را گفتند، [[فاسد]] شدند"<ref> مرتضی مطهری، بیست گفتار، ص۱۶.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۸۲.</ref>.
| |
| *بیشتر تملقات برای کسب مادیات و [[طمع]] مادی است. همان‌گونه که [[امام سجاد]]{{ع}} فرمودند: "همه نیکی‌ها را در قطع [[طمع]] مشاهده کردم"<ref> محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۶۰۱.</ref>.
| |
| *اگر [[انسان]] از قید مادیات رها شود قطعاً بی‌مورد، [[تملق]] کسی را نخواهد کرد هرچند که بنا به فرمایش [[علی]]{{ع}} اگر برای کسب [[علم]] و [[دانش]]<ref> حسن حرانی، تحف العقول، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، ص۲۰۵.</ref> باشد ایرادی ندارد.
| |
| *[[سید هاشم رسولی محلاتی]] می‌نویسد: "به دست آوردن روزی در این [[جهان]] غالباً به [[تملق]] و [[چاپلوسی]] کردن به درگاه نااهلان بستگی دارد و شخص خردمند حاضر نیست تن به [[پستی]] دهد و به درگاه این و آن روی [[نیاز]] برد و از دنیاپرستان از [[خدا]] بی‌خبر [[تملق]] گوید از این‌رو غالباً در [[سختی]] و فشار [[زندگی]] به سر می‌برد و این نابخردان و احمقانند که برای کسب تحصیل [[مال]] به هر [[پستی]] تن دهند و به [[تملق]] هر کس و ناکس حاضر شوند و همین سبب تحصیل [[مال]] فراوان گردد..."<ref> محمد بن یعقوب کلینی رازی، روضه من الکافی، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، ج۲، ص۲۳.</ref>.
| |
| *[[امام سجاد]]{{ع}} درباره [[چاپلوسی]] در دعای [[چهل]] و نهم و در عبارت هفتم آن می‌فرمایند: "و چه بسیار [[ستمگری]] که با [[مکر]] و فریب‌هایش به من [[ستم]] کرد؛ و دام شکارهایش را برایم برپا نمود؛ و جستجوی [[مراقبت]] و نگهبانی‌اش را بر من گماشت (مراقب بود ببیند چه می‌کنم و کجا هستم و به کجا می‌روم)؛ و در کمین من نشست مانند در کمین نشستن درنده و [[چشم به راه]] بودنش برای به دست آوردن [[فرصت]] و وقت مناسبی برای شکارش درحالی‌که خوش‌رویی و [[چاپلوسی]] را برایم [[آشکار]] ساخت؛ و با [[خشم]] سخت به من می‌نگریست"<ref>{{متن حدیث|وَ كَمْ مِنْ بَاغٍ بَغَانِي بِمَكَايِدِهِ، وَ نَصَبَ لِي شَرَكَ مَصَايِدِهِ، وَ وَكَّلَ بِي تَفَقُّدَ رِعَايَتِهِ، وَ أَضْبَأَ إِلَيَّ إِضْبَاءَ السَّبُعِ لِطَرِيدَتِهِ انْتِظَاراً لِانْتِهَازِ الْفُرْصَةِ لِفَرِيسَتِهِ، وَ هُوَ يُظْهِرُ لِي بَشَاشَةَ الْمَلَقِ، وَ يَنْظُرُنِي عَلَى شِدَّةِ الْحَنَقِ}}.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۸۳.</ref>.
| |
| *نکته آخر در بحث سخن گفتن که چندین [[رذایل]] آن را برشمردیم به یکی از اوصاف مثبت و مهم آن که "[[قاطعیت]]" است اشاره می‌نماییم.
| |
| *هرچند که [[قاطعیت]] به [[رفتار]] و عمل [[آدمی]] مربوط می‌شود، لکن یکی از جلوه‌های مهم آن "[[قاطعیت]] در سخن" است.
| |
| *[[قاطعیت]] مناسب‌ترین الگوی روابط بین اشخاص از میان پرخاشگری، سلطه‌گری و [[کم‌رویی]] است. یک برخورد [[قاطع]] دارای ویژگی‌هایی از قبیل برقراری روابط صادقانه، صریح و همراه با [[احترام]] متقابل است. تنها [[قاطعیت]] می‌تواند ارتباطات را سازنده کند و روابط و نزاع‌ها را به حالت برد - برد ([[رضایت]] طرفین) تبدیل کند<ref> محمد حسین قدیری، مدیریت خشم، معرفت، ۹۷ (دی ۸۴)، ص۹۸.</ref>.
| |
| *[[فروتنی]] [[مسلمانان]] در ایجاد [[یکپارچگی]] و [[وحدت]] بسیار موثر است؛ ولی [[محبت]] به یکدیگر، به ویژه [[نزدیکان]]، نباید باعث [[فراموشی]] و [[غفلت]] از [[فرصت‌طلبان]] شود. [[مؤمنان]] باید در برابر [[کفار]] و دشمنانی که [[لباس]] [[دوست]] پوشیده‌اند، [[قاطع]] باشند تا از [[مهربانی]] آنان سوءاستفاده نشود.
| |
| به نظر می‌رسد که صفت [[قاطعیت]] برای مدیر و [[حاکم]] [[جامعه اسلامی]] از [[ارزش]] و [[مقام]] خاصی برخوردار است.
| |
| *[[حاکم]] و مدیر باید در تصمیم‌گیری‌ها با [[قاطعیت]] عمل کند و [[مخالفت]] افراد با او، خیرخواهانه یا مغرضانه، نباید سبب تغییر در تصمیمی شود که با دقت گرفته است... ایجاد [[امنیت]] در [[جامعه]] یکی از جلوه‌های [[قاطعیت]] [[حاکمان]] است و این امر با مجازات به موقع مجرمان و [[اجرای حدود الهی]] در [[جامعه]] ایجاد می‌شود. [[حاکم]] موفق کسی است که در راه ایجاد [[امنیت]]، به خود تردید راه ندهد و از تمام امکانات ملی برای تحقق این امر استفاده کند<ref> حمیدرضا حق شناس، اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه، ص۹۲.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص:۱۸۴-۱۸۵.</ref>
| |
|
| |
|
| ==منابع== | | ==منابع== |
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: