سوره فلق در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره فلق است. "سوره فلق" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره فلق در علوم قرآنی

مقدمه

صد و سیزدهمین سوره قرآن و بیستمین آن به ترتیب نزول با موضوع پناه بردن به پروردگار از شرور. این سوره را «فلق» می‌نامند که با آیه ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾ شروع می‌شود. نام دیگر این سوره «مُعَوِّذَه» است. کلمه معوذه از واژه «عَوذ» گرفته شده که به معنای پناه بردن است.

این سوره و سه سوره دیگر (سوره کافرون، سوره اخلاص، سوره ناس) که همه با ﴿قُلْ﴾ آغاز می‌شوند مجموعاً «چهار قل» نام دارند. همچنین سومین سوره از سوره‌های پنج‌گانه «مقولات» است که با کلمه ﴿قُلْ﴾ آغاز می‌شود.

در تعداد آیات این سوره هیچ اختلافی نیست و دارای ۵ آیه، ۲۳ کلمه و ۷۳ حرف است. این سوره به طوری که از روایات وارده در شأن نزولش بر می‌آید در مدینه نازل شده است ولی برخی با استناد به سیاق و شهرت نوشته‌اند که مکی است . از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» و «قصار» و بسیار کوتاه قرآن است و در اواخر قرآن یعنی یک سوره به آخر مانده در آخرهای حزب چهارم جزء سی قرار دارد.

فضیلت سوره

از رسول خدا(ص) روایت شده که بسیار می‌‌شد رسول خدا(ص) حسن و حسین(ع) را با این دو سوره تعویذ میکرد و نیز از عقبة بن عامر روایت شده که گفت: رسول خدا(ص) فرمود: آیاتی بر من نازل شده که نظیرش نازل نشده و آن دو سوره ﴿قُلْ أَعُوذُ﴾ است. سیوطی در الدر المنثور این حدیث را به ترمذی و نسایی و غیر آن دو نیز نسبت داده است. بعید نیست که مراد آن جناب از نازل نشدن مثل این دو سوره، این باشد که تنها این دو سوره در مورد «عوذه» و «حرز» نازل شده است و هیچ سوره دیگری این خاصیت را ندارد.

مقاصد سوره

در این سوره، به رسول خدا و بشریت دستور می‌دهد که از هر شر (به ویژه برخی شرور معین) به او پناه ببرد. یعنی از شر هر مخلوقی، چه انسان و چه جن و چه حیوانات و چه هر مخلوق دیگری که شری همراه خود دارد. فقط باید از شر مخلوقات به خدا پناه برد؛ زیرا که فقط در پناه پروردگار جهان امکان رسیدن به آرامش و مقابله با شرارت‌ها (در پرتو نور حیات بخش و ضد تاریکی او) وجود دارد. با روشن شدن دل با نور خدا از شر می‌‌توان دوری جست. و پروردگار روشن بخش دل‌ها و نجات دهنده از ظلمت نفس است. مفسرین به طور کلی، مطالب اندکی پیرامون تفسیر و مقاصد این سوره و سوره ناس نوشته‌اند ولی تفاسیر عرفانی بیشتر بدان‌ها پرداخته‌اند و در چارچوب رویکرد عرفانی آیات را تفسیر و تاویل کرده‌اند. تستری نوشته است خداوند در این دو سوره (فلق و ناس) دستور به اعتصام به حبل الله المتین و استعانت به الله تعالی و اظهار فقر و وابستگی مطلق به پروردگار داده است. إن الله تعالی أمره فی هاتین السورتین بالاعتصام و الاستعانة به، وإظهار الفقر إلیه.

ساختار

در آیه اول مطلق شر را ذکر کرد و در آیه دوم خصوص ﴿شَرِّ غَاسِقٍ﴾ را یادآور شد و این خود از باب ذکر خاص بعد از عام است، تا اهتمام بیشتر نسبت به خاص را برساند و در این سوره بعد از ذکرشر عام، به بیان خصوص سه شر اهتمام شده است: یکی شر شب وقتی داخل می‌شود. و دوم شر ساحران. و سوم شر حسدکننده هنگامی که حسد می‌کند و مشغول توطئه می‌گردد. و اهتمام بیشتر نسبت به این سه نوع شر، به خاطر این است که انسان از این سه شر غافل است، یعنی این سه نوع شر در حال غفلت آدمی حمله می‌آورند .

آیات سوره را به سه بخش نیز می‌‌توان تقسیم کرد. بخش اول، آیه ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾: معرفی پناه دهنده، پروردگار جهان که از شرور باید به او پناه برد.

بخش دوم، آیات ﴿مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ﴾، ﴿وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ﴾ شرور طبیعی.

بخش سوم، آیات ﴿وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ﴾، ﴿وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ﴾: شرور انسانی.

نکات: رسول خدا(ص) فرمود: حسد حسنات آدمی را می‌خورد، آن چنان که آتش هیزم را. ﴿أَعُوذُ﴾ به معنای حفظ کردن خویش و پرهیز دادن خود از شر از راه پناه بردن به کسی است که می‌تواند آن شر را دفع کند و کلمه «فلق» به معنای شکافتن و جدا کردن است که غالباً این کلمه بر هنگام صبح اطلاق می‌شود و فلق یعنی آن لحظه‌ای که نور گریبان ظلمت را می‌شکافد و سر بر می‌آورد.

تفاسیر عرفانی این سوره را تأویل کرده‌اند؛ مانند تستری، سلمی، بقلی و ابن عربی. مثلاً ابن عربی، ﴿رَبِّ الْفَلَقِ﴾ را به اسم الهادی و ﴿شَرِّ النَّفَّاثَاتِ﴾ را به قوای نفسانی مانند وهم، تخیل، غضب، شهوت و مانند آنها و تستری ﴿الْفَلَقِ﴾ را به روان شدن ملکوت از طریق قلب بر زبان و ترمذی، برداشتن حجاب از دل و بقلی، طلوع صبح اتصال دل به خدا تأویل کرده‌اند.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره فلق»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس