صحابه‌نگاری: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
[[ابن ابی خیثمه احمد بن زهیر بن حرب]] نیز در کتاب [[التاریخ الکبیر (کتاب)|التاریخ الکبیر]] معروف به [[تاریخ ابن ابی خیثمة (کتاب)|تاریخ ابن ابی خیثمة]] از همین شیوه [[پیروی]] کرده است. | [[ابن ابی خیثمه احمد بن زهیر بن حرب]] نیز در کتاب [[التاریخ الکبیر (کتاب)|التاریخ الکبیر]] معروف به [[تاریخ ابن ابی خیثمة (کتاب)|تاریخ ابن ابی خیثمة]] از همین شیوه [[پیروی]] کرده است. | ||
در کنار این‌گونه کتاب‌ها، کتاب‌های مستقلی نیز با عنوان تسمیه یا اسماء نوشته شد که قدیمی‌ترین و نخستین کتاب به این نام، از آن [[عبیدالله بن ابی رافع]] کاتب [[امام علی]]{{ع}} است که تسمیه [[من شهد مع امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب {{ع}} الجمل و صفین و النهروان (کتاب)|من شهد مع امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب {{ع}} الجمل و صفین و النهروان]] نام دارد. <ref>[[محمد رضا هدایت‌پناه|هدایت‌پناه، محمد رضا]]، [[دانشنامه سیره نبوی ج۱ (کتاب)|مقاله «دانش صحابه‌نگاری»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص ۵.</ref> | در کنار این‌گونه کتاب‌ها، کتاب‌های مستقلی نیز با عنوان تسمیه یا اسماء نوشته شد که قدیمی‌ترین و نخستین کتاب به این نام، از آن [[عبیدالله بن ابی رافع]] کاتب [[امام علی]]{{ع}} است که تسمیه [[من شهد مع امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب {{ع}} الجمل و صفین و النهروان (کتاب)|من شهد مع امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب {{ع}} الجمل و صفین و النهروان]] نام دارد.<ref>[[محمد رضا هدایت‌پناه|هدایت‌پناه، محمد رضا]]، [[دانشنامه سیره نبوی ج۱ (کتاب)|مقاله «دانش صحابه‌نگاری»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص ۵.</ref> | ||
==صحابه‌نگاران پیشگام== | |||
برخلاف ابن حجر که بخاری را پیشگام صحابه‌نویسی دانسته، پیش از وی بسیاری به این کار پرداخته بودند. برخی از اسامی آنان تا پیش از ابن عبدالبر (م. ۴۶۳) چنین است: | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[ابوعبیدة معمر بن مثنی]] (م. ۲۰۸)؛ | |||
#[[الطبقات الکبری (کتاب)|الطبقات الکبری]]، [[محمد بن سعد]] (م. ۲۳۰)؛ | |||
#[[المعرفة (کتاب)|المعرفة]]، [[حلوانی، حسن بن علی]] (م. ۲۴۲)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[قاضی ابوسعید عبدالرحمان بن ابراهیم بن عمرو قرشی دمشقی معروف به دحیم]] (م. ۲۴۵)؛ | |||
#کتاب [[المعرفة فی معرفة الصحابة (کتاب)|المعرفة فی معرفة الصحابة]]، [[عباد بن یعقوب رواجنی کوفی]] (م. ۲۵۰ یا ۲۷۱)؛ | |||
#[[اسماء الصحابة (کتاب)|اسماء الصحابة]] و کتاب [[التاریخ الکبیر (کتاب)|التاریخ الکبیر]]، [[محمد بن اسماعیل بخاری]] (م. ۲۵۶)؛ | |||
#[[الطبقات (کتاب)|الطبقات]]، [[مسلم بن حجاج نیشابوری]] (م. ۲۶۱)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[عمر بن شبه]] (م. ۲۶۳)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[ابوزرعه رازی]] (م. ۲۶۴)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[احمد بن سیار مروزی]] (م. 268)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[ابوداود سلیمان بن اشعث سجستانی]] (م. ۲۷۵)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[ابوحاتم رازی]]، [[محمد بن ادریس]] (م. ۲۷۵)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]] یا [[تاریخ ابن ابی خیثمه (کتاب)|تاریخ ابن ابی خیثمه]]، [[ابن ابی خیثمه]]، [[احمد بن زهیر بن حرب نسانی]] (م. ۲۷۹)؛ | |||
#[[معرفة الصحابة (کتاب)|معرفة الصحابة]]، [[عبدان]]، [[ابومحمد عبدالله بن محمد بن عیسی مروزی]] (م. ۲۹۳)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[مطین]]، [[ابوجعفر محمد بن عبدالله بن سلیمان حضرمی]] (م. ۲۹۷)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[محمد بن عبد الله بن سلیمان حضرمی]] (م. ۲۹۷)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[عسکری]]، [[ابوالحسن علی بن سعید]] (م. ۳۰۰ یا ۳۰۵)؛ | |||
#[[معرفة الصحابة (کتاب)|معرفة الصحابة]]، [[ابو منصور باوردی]]، [[محمد بن سعد]] (م. ۳۰۱)؛ | |||
#[[معجم الصحابة (کتاب)|معجم الصحابة]]، [[ابویعلی موصلی]]، [[احمد بن علی بن المثنی بن یحیی بن عیسی بن هلال تمیمی موصلی]] (م. ۳۰۷)؛ | |||
#[[معجم الصحابة (کتاب)|معجم الصحابة]]، [[بغوی]]، [[ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز]] (م. ۳۱۷). از این کتاب تنها دو جزء آن (۱۰ و ۱۱) موجود بوده و در پنج جلد چاپ شده است. این کتاب، یکی از منابع مهم صحابه‌نگاران بعدی چون ابونعیم و ابن عبدالبر بوده است. | |||
#کتاب [[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[ابن ابی حاتم]]، [[ابو محمد عبدالرحمان بن محمد بن ادریس]] (م. ۳۲۷)؛ | |||
#[[معجم الصحابة (کتاب)|معجم الصحابة]]، [[ابن قانع]]، [[ابوالحسین عبدالباقی بن قانع بن مرزوق]] (م. ۳۵۱)؛ | |||
#[[معجم الصحابة (کتاب)|معجم الصحابة]] (الحروف بالصحابة)، [[ابن سکن بغدادی]]، [[ابوعلی سعید بن عثمان]] (م. ۳۵۳)؛ | |||
#[[تاریخ الصحابه (کتاب)|تاریخ الصحابه]]، [[ابن حبان]]، [[محمد بن حبان بستی]] (م. ۳۵۴)؛ | |||
#[[معرفة الصحابة (کتاب)|معرفة الصحابة]]، [[طبرانی]]، [[ابوالقاسم سلیمان بن أحمد]] (م. ۳۶۰)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[ابوالفتح ازدی موصلی]]، [[محمد بن حسین بن احمد]] (م. ۳۶۷ یا ۳۷۴)؛ | |||
#[[تاریخ معرفة الصحابة (کتاب)|تاریخ معرفة الصحابة]]، [[ابواحمد العسکری]]، [[حسن بن عبدالله]] (م. ۳۸۲)؛ | |||
#[[الصحابة (کتاب)|الصحابة]]، [[ابن شاهین]]، [[ابوحفص عمر بن احمد بن عثمان]] (م. ۳۸۵)؛ | |||
#[[معرفة الصحابة (کتاب)|معرفة الصحابة]]، [[ابن مندَه]]، [[ابوعبدالله محمد بن اسحاق اصبهانی]] (م. ۳۹۵). این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع صحابه‌نگاران بعدی است. بعدها، یکی از عالمان همین خاندان ابن منده، با نام [[ابوزکریا بن مندَه]]، [[یحیی بن عبدالوهاب بن محمد عبدی اصبهانی]] (م.۵۱۱) ذیلی بر کتاب معرفة الصحابه جدش با عنوان ذیل معرفة الصحابة نوشت. | |||
#[[معرفة الصحابة (کتاب)|معرفة الصحابة]]، [[ابونعیم اصبهانی]]، [[احمد بن عبدالله]] (م. ۴۳۰). درباره این کتاب توضیحاتی خواهد آمد. | |||
#[[معرفة الصحابة (کتاب)|معرفة الصحابة]]، [[مستغفری، ابن معتز]]، [[ابوالعباس جعفر بن محمد بن مستغفری بن فتح نسفی]] (م. ۴۳۲).<ref>[[محمد رضا هدایت‌پناه|هدایت‌پناه، محمد رضا]]، [[دانشنامه سیره نبوی ج۱ (کتاب)|مقاله «دانش صحابه‌نگاری»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص ۶.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
نسخهٔ ۳ نوامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۰۰
اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
تسمیه‌نگاری، مقدمه صحابه‌نگاری
دانش صحابه‌نگاری، در قرن نخست هجری با فهرست‌نویسی و با عنوان تسمیه یا اسماء آغاز شد. تسمیه‌نویسی، در حقیققت شاخه‌ای از علم نَسَب یا حداقل برگرفته از آن است که در فرهنگ جاهلی وجود داشت. از این‌رو، تبیین نام و مشخصات فردی و قبیله‌ای اصحاب اهمیت می‌‌یافت. به عبارتی، صحابه‌نگاری در واقع معجم‌نویسی صحابه بود. زمانی که سیره‌نویسی آغاز شد، کار فهرست‌نویسی از اشخاص به دلیل مشارکت آنها در جنگ‌ها، تعداد شهدا و کشته‌های هر قبیله و مسائلی از این قبیل، آغاز گردید. برای نمونه، بحث از اینکه چه کسانی در بیعت عقبه اول یا دوم شرکت داشتند، چه کسانی در بدر شهید شدند و.... این فهرست‌ها را در سیره ابن اسحاق و مغازی موسی بن عقبه مشاهده می‌‌کنیم.
فهرست‌نویسی صحابه، با آنچه از قبل در تسمیه‌نویسی بود، متفاوت شد و به عبارتی متحول و مستقل گردید. بخش قابل توجه کتاب‌هایی که در تراجم راویان احادیث با عناوین طبقات و تاریخ نوشته شده، به فهرست نام صحابه اختصاص دارد. واقدی پیشگام چنین تألیفاتی است. البته کتاب الطبقات او موجود نیست، ولی کاتب و شاگرد او، ابن سعد با تألیف الطبقات الکبری، بسیاری از مطالب واقدی را آورده است. ابن سعد در این کتاب با عنوان تسمیة از بیشتر اصحاب نام برده، گرچه تنظیم نام افراد، با شیوه الفبایی متفاوت است که بعدها پدید آمده و در طبقات، رنگ جغرافیایی و محلی دارد؛ مانند تسمیة من نزل مکة من أصحاب رسول الله(ص)، تسمیة من نزل الطائف... و دیگر شهرهایی که صحابه به آنجا رفتند.
ابن ابی خیثمه احمد بن زهیر بن حرب نیز در کتاب التاریخ الکبیر معروف به تاریخ ابن ابی خیثمة از همین شیوه پیروی کرده است.
در کنار این‌گونه کتاب‌ها، کتاب‌های مستقلی نیز با عنوان تسمیه یا اسماء نوشته شد که قدیمی‌ترین و نخستین کتاب به این نام، از آن عبیدالله بن ابی رافع کاتب امام علی(ع) است که تسمیه من شهد مع امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب (ع) الجمل و صفین و النهروان نام دارد.[۱]
صحابه‌نگاران پیشگام
برخلاف ابن حجر که بخاری را پیشگام صحابه‌نویسی دانسته، پیش از وی بسیاری به این کار پرداخته بودند. برخی از اسامی آنان تا پیش از ابن عبدالبر (م. ۴۶۳) چنین است:
- الصحابة، ابوعبیدة معمر بن مثنی (م. ۲۰۸)؛
- الطبقات الکبری، محمد بن سعد (م. ۲۳۰)؛
- المعرفة، حلوانی، حسن بن علی (م. ۲۴۲)؛
- الصحابة، قاضی ابوسعید عبدالرحمان بن ابراهیم بن عمرو قرشی دمشقی معروف به دحیم (م. ۲۴۵)؛
- کتاب المعرفة فی معرفة الصحابة، عباد بن یعقوب رواجنی کوفی (م. ۲۵۰ یا ۲۷۱)؛
- اسماء الصحابة و کتاب التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل بخاری (م. ۲۵۶)؛
- الطبقات، مسلم بن حجاج نیشابوری (م. ۲۶۱)؛
- الصحابة، عمر بن شبه (م. ۲۶۳)؛
- الصحابة، ابوزرعه رازی (م. ۲۶۴)؛
- الصحابة، احمد بن سیار مروزی (م. 268)؛
- الصحابة، ابوداود سلیمان بن اشعث سجستانی (م. ۲۷۵)؛
- الصحابة، ابوحاتم رازی، محمد بن ادریس (م. ۲۷۵)؛
- الصحابة یا تاریخ ابن ابی خیثمه، ابن ابی خیثمه، احمد بن زهیر بن حرب نسانی (م. ۲۷۹)؛
- معرفة الصحابة، عبدان، ابومحمد عبدالله بن محمد بن عیسی مروزی (م. ۲۹۳)؛
- الصحابة، مطین، ابوجعفر محمد بن عبدالله بن سلیمان حضرمی (م. ۲۹۷)؛
- الصحابة، محمد بن عبد الله بن سلیمان حضرمی (م. ۲۹۷)؛
- الصحابة، عسکری، ابوالحسن علی بن سعید (م. ۳۰۰ یا ۳۰۵)؛
- معرفة الصحابة، ابو منصور باوردی، محمد بن سعد (م. ۳۰۱)؛
- معجم الصحابة، ابویعلی موصلی، احمد بن علی بن المثنی بن یحیی بن عیسی بن هلال تمیمی موصلی (م. ۳۰۷)؛
- معجم الصحابة، بغوی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز (م. ۳۱۷). از این کتاب تنها دو جزء آن (۱۰ و ۱۱) موجود بوده و در پنج جلد چاپ شده است. این کتاب، یکی از منابع مهم صحابه‌نگاران بعدی چون ابونعیم و ابن عبدالبر بوده است.
- کتاب الصحابة، ابن ابی حاتم، ابو محمد عبدالرحمان بن محمد بن ادریس (م. ۳۲۷)؛
- معجم الصحابة، ابن قانع، ابوالحسین عبدالباقی بن قانع بن مرزوق (م. ۳۵۱)؛
- معجم الصحابة (الحروف بالصحابة)، ابن سکن بغدادی، ابوعلی سعید بن عثمان (م. ۳۵۳)؛
- تاریخ الصحابه، ابن حبان، محمد بن حبان بستی (م. ۳۵۴)؛
- معرفة الصحابة، طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن أحمد (م. ۳۶۰)؛
- الصحابة، ابوالفتح ازدی موصلی، محمد بن حسین بن احمد (م. ۳۶۷ یا ۳۷۴)؛
- تاریخ معرفة الصحابة، ابواحمد العسکری، حسن بن عبدالله (م. ۳۸۲)؛
- الصحابة، ابن شاهین، ابوحفص عمر بن احمد بن عثمان (م. ۳۸۵)؛
- معرفة الصحابة، ابن مندَه، ابوعبدالله محمد بن اسحاق اصبهانی (م. ۳۹۵). این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع صحابه‌نگاران بعدی است. بعدها، یکی از عالمان همین خاندان ابن منده، با نام ابوزکریا بن مندَه، یحیی بن عبدالوهاب بن محمد عبدی اصبهانی (م.۵۱۱) ذیلی بر کتاب معرفة الصحابه جدش با عنوان ذیل معرفة الصحابة نوشت.
- معرفة الصحابة، ابونعیم اصبهانی، احمد بن عبدالله (م. ۴۳۰). درباره این کتاب توضیحاتی خواهد آمد.
- معرفة الصحابة، مستغفری، ابن معتز، ابوالعباس جعفر بن محمد بن مستغفری بن فتح نسفی (م. ۴۳۲).[۲]
