آیه نور

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیه نور در قرآن - آیه نور در حدیث - آیه نور در معارف و سیره نبوی

مقدمه

از آنجا که در آیه اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ اعلام نموده که خداوند، نور آسمان‌ها و زمین است، آن را آیه نور نامیده‌اند.

نور به معنی روشنایی پراکنده‌ای است که به دیدن موجودات کمک می‌کند و آن بر دو نوع است: دنیوی و اخروی.

نور دنیوی نیز بر دو نوع است، نوعی معقول که به بصیرت انسان کمک می‌رساند و آن عبارت است از آنچه که از امور الهی پراکنده می‌گردد مانند نور عقل و نور قرآن؛ نوعی دیگر محسوس است که به دیدن چشم کمک می‌رساند و آن از اجسام نورانی مانند ماه و خورشید و غیره منتشر می‌شود. از جمله نورهای دنیوی الهی مواردی است که در این آیات به آن اشاره شده است: يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ؛ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ؛ وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ. از جمله نورهای اخروی نیز این موارد است: وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاءِ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ؛ يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ بُشْرَاكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ * يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ و....

مِشْكَاةٍ از ریشه شکو، عبارت از شکافی بدون سوراخ در دیوار است [که چراغ را در آن مینهادند تا از وزش باد در امان باشد] و مصباح به معنی چراغ و اینکه فرموده: كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ مِشکاة مثل قلب انسان است و مصباح، مثل نور خداوند در آن است.

مفسران در مورد اینکه خداوند چگونه نور آسمان‌ها و زمین است، سخن بسیار گفته‌اند. برخی نور را کنایه از هدایت‌کننده اهل آسمان‌ها و زمین، آفریننده آنها، تدبیر کننده امور آنها یا صاحب نور آن دو دانسته‌اند. طبرسی طی دو گزارش می‌گوید: نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یعنی روشن‌کننده آسمان‌ها و زمین به وسیله خورشید و ماه و ستارگان؛ زینت‌بخش آسمان‌ها با ملائک و زینت‌بخش زمین با پیامبران و دانشمندان.

ابن عربی در تفسیری عرفانی می‌گوید: نور همان است که در ذات خود پدیدار است و اشیاء به آن پدیدار میشوند، نور به طور مطلق، اسمی از اسماء الله است به اعتبار شدت ظهورش و نیز خودنمایی و ظاهر شدن اشیاء به وسیله او؛ لذا به علت آنکه اشیاء به واسطه وجود او موجود شده و به سبب ظهور او ظاهر شده‌اند، وی نور آسمان‌ها و زمین، یعنی آشکار کننده آسمان‌های روح‌ها و زمین اجساد است.

صاحب تفسیر المیزان می‌گوید: این آیه، نور خدا را وصف می‌کند. به دلالت اضافه کلمه نور به ضمیر خدا، مراد، وصف خود خدا نیست، بلکه مقصود وصف نوری است که خدا آن را افاضه می‌کند. البته باز مراد از آن نور عامی نیست که به وسیله آن هر چیزی ظهور یافته و نه وجودی که هر چیزی به آن وصف می‌شود، زیرا پس از پایان مَثَل پیش‌گفته می‌فرماید: خدا هرکه را بخواهد به سوی نور خود هدایت می‌کند. اگر مقصود، آن نور عام بود به موجود خاصی اختصاص نداشت، بلکه مقصود، نوری است که ویژه مؤمنان است که بر اثر حقیقت ایمان پدیدار می‌گردد.

ملاصدرا در تبیین بخش نخست آیه نور اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ و اضافه نور الهی به آسمان‌ها و زمین، سه وجه را بیان می‌کند:

1. طریقه جمهور مفسران؛
2. طریقه عرفای متقدم؛
3. طریقه عرفای متأخر؛

وی پس از طرح سه وجه یادشده در تبیین نخستین بخش آیه، طرق سه‌گانه در تفسیر اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ را جایز نمی‌شمارد و آن را طریق توحید نمی‌داند.

وی در تفسیر خود می‌گوید: "کسی که تأمل و اندیشه کند می‌داند که وجود و نور از نظر معنی و حقیقت یکی هستند و از جهت لفظ متفاوت و تردیدی نیست که وجود، برای هر موجودی از حیث موجود بودنش، خیر و کمال است و خدا، صِرف و محض وجود است، لذا نور محض است. بنابراین ثابت شد که نور عبارت از خود حقیقت واجب الوجود، یعنی خدای تعالی است...؛ حقیقت نور و وجود یک چیز است و وجود هر چیزی عبارت است از ظهور آن چیز؛ بنابراین وجود اجسام نیز از مراتب نور به شمار می‌رود. همچنین نور و وجود یک حقیقت‌اند؛ حقیقتی بسیط که دارای مراتب است. یک مرتبه آن، (یعنی مرتبه اکمل و اتمّ آن)، وجود و نور خداست که مطلق و ازلی و ابدی و قیوم و واجب بالذات است و مراتب دیگر آن را سایر موجودات دارند و وجود و وجوبشان بالغیر است و به غیر خود برپا هستند".

بر این اساس تفسیر اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طبق تعالیم حکمت متعالیه، الله نور الأنوار یا هستی‌بخش موجودات است. وی با این عقیده که فقط اهل بصیرت و اهل شهود و راسخان در علم می‌توانند به حقیقت آیات نایل آیند، به رمزگشایی مثال‌های آیه نور روی می‌نهد و طبق روش تفسیری خویش، پس از تبیین و تحلیل ظاهری آیه به تحقیق در حقیقت باطنی آیه می‌پردازد و در این بررسی سه تأویل برای آیه نور ارائه می‌دهد. این سه تأویل عبارت‌اند از:

1. تأویل آیه در عالم انسانی بدنی (عالم صغیر جسمانی)؛
2. تأویل آیه در عالم آفاق (جسمانیات)؛
3. تأویل آیه در عالم اَنفس "تأویل روحانی".

دلالت آیه

خداوند در آیه مبارکه نور، در قالب تشبیهات متعدد، مهم‌ترین مسئله هستی، یعنی رابطه خود با جهان آفرینش را توصیف می‌نماید. خداوند از خود با تعبیر «نور آسمان‌ها و زمین» یاد فرموده؛ که با بررسی آیه مشخص می‌گردد این تعبیر شامل هر دو نظام تکوین و تشریع است. بر این اساس، موجودیت خلقت از یک سو و مراتب هدایت و ایمان از دیگر سو، به مبدأ هستی باز می‌گردد. ولی نکته مهم آن است که در ادامه آیه، منزلگاه نور در بیوتی معرفی شده که در آن ذکر خداوند محقق می‌گردد. اقامه ذکر در این بیوت با لفظ مضارع آمده که استمرار آن را نشان می‌دهد. در آیه بعد، اوصاف صاحبان این بیوت تشریح شده است.

نور در روایات اهل بیت(ع) غالباً به پیامبر اکرمa و امامان معصوم(ع) تعبیر شده و در همین سیاق، مفهوم ولایت و امامت تبیین گردیده است. همچنین در روایات گوناگونی که ذیل آیه نور آمده، هریک از تعابیر به کار رفته در آیه، نظیر مشکات، زجاجه و... تفسیر و تبیین شده که می‌توان با استفاده از آنها با مفهوم نور ولایت آشناشد.

در این آیه شریفه، موضوع هدایت ایصالی پروردگار در نظام تشریع، به نور الهی تعبیر گردیده است که در مراتب قلوب اولیاء معصوم خداوند(ع) بر مردم هر زمان عرضه می‌گردد. به این ترتیب، انحصار هدایت مردم فقط از طریق تولی به ولایت امام معصوم حاضر، ثابت می‌گردد. شکل منطقی برهان را می‌توان به شکل زیر تبیین نمود:

اولاً، هدایت الهی (در همه زمان‌ها منحصراً) از طریق ولی خداوند صورت می‌پذیرد: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ... فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ...؛

ثانیاً، ولی الله (در همه زمان‌ها) منحصر در امام معصوم است؛

در نتیجه: هدایت الهی در همه زمان‌ها منحصر در امام معصوم است.

جستارهای وابسته

منابع

1. سرمدی، محمود، مقاله «آیه نور»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴

پانویس