جدل در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جدل است. "جدل" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جدل در قرآن - جدل در حدیث - جدل در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جدل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• تردیدی نیست که جدال و مجادله دارای مراتب و درجاتی است. همان طور که جدل کنندگان مختلف هستند، مؤمن و کافر دارد و مؤمنان نیز بر اساس موضوع جدل هم متفاوت است. نسبتی میان بیان حکمت و جدال است. پنانکه جدال داری اقسامی است که آنچه به پیامبر فرمان رسیده، جدال احسن است. از سوی دیگر گاه برای پیامبر شرایطی به وجود آمده که کسانی از در مجادله بر آمده که سوره‌ای هم به این نام مشهور شده است.

1. ﴿وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾
2. ﴿فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْأُمِّيِّينَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾
3. ﴿قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾ نکته: آیه فوق در باره حقوق زن قابل توجه است که خداوند پس از استدلال و مجادله آن زن انصاری با پیامبر در باره ظهار و ظلمی که بر او رفته سنت جاهلی ظهار را به شکلی عملی و اجرا پذیر لغو نمود. (در این باره به روایات‌شأن نزول آیه رجوع شود، مثل المیزان، (ج ۱۹، ص ۱۸۱)
4. ﴿حَتَّى إِذَا جَاؤُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ﴾ نکته‌ای که در این آیه خداوند بیان می‌کند این که جدل مخالفانِ دعوت، افترای اسطوره‌ای، بودن قرآن است که در طول تاریخ در مقابل کلام حق این اتهام اسطوره بودن در کلمات مخالفان آنان مطرح شده است.
5. ﴿إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَيِّتُونَ * ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ﴾
6. ﴿سَيَقُولُونَ ثَلَاثَةٌ رَابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَيَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْمًا بِالْغَيْبِ وَيَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِيلٌ فَلَا تُمَارِ فِيهِمْ إِلَّا مِرَاءً ظَاهِرًا وَلَا تَسْتَفْتِ فِيهِمْ مِنْهُمْ أَحَدًا﴾
7. ﴿كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ * يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ﴾ نکته: در این آیه خداوند ضعف نفسانی جدل کنندگان بعد از ظهور حقیقت را ترسیم می‌کند که چگونه برای آنان که در پوشش جدل ظاهر شده و ظاهرا در امر جهاد و به خطر انداختن جان است، به استدلال‌های واهی روی می‌آورند در حالی که آنها از مرگ می‌ترسند، ولی باقوه جدل می‌خواهند ترس خود را پنهان کنند: ﴿يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ﴾
8. ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ * وَإِنْ جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾
9. ﴿وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ * وَقَالُوا أَآلِهَتُنَا خَيْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ﴾
10. ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾ نکته: خداوند در این آیه بایهود و نصاری مجادله کرده است و به پیامبر فرموده، در مقابل ادعای آنان که فرزندان خدا وبرگزیدگان دوست خدا هستیم بگو به آنهاپس چرا خداوند شما را به گناهان‌تان عذاب می‌کند؛! شما هم بشری هستید، مخلوق خداوند.
11. ﴿فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى * مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى * أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى﴾
12. ﴿مَا كَانَ لِيَ مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلَى إِذْ يَخْتَصِمُونَ * إِنْ يُوحَى إِلَيَّ إِلَّا أَنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ * إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ طِينٍ﴾
13. ﴿وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا﴾ نکته مهم! در آیات ۱۰۵ تا ۱۱۵ سوره نساء این است که در باره طمع به فریب و مکر، رهبران حتی پیامبر معصوم از سوی اطرافیان و نزدیکان هشدار داده شده است، که در قضاوت و تصمیم گیری‌ها مواظب نزدیکان و فرصت طلبان باشند که با حیله‌های مختلف حتی با جدل می‌خواهند در پیامبر نفوذ کنند و خداوند با نزول آیات جلوی توطئه آنها را می‌گیرد و پیامبر را آگاه می‌کند و می‌فرماید: ﴿وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾"». و در آخر آیه خداوند می‌فرماید: ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾ که یکی از آیات دلیل بر عصمت پیامبر ذکرشده است توجه به‌شأن نزول آیه بسیار جالب است. (ر. ک: المیزان عربی ج ۵ ص ۶۸)
14. ﴿وَيُجَادِلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَاتَّخَذُوا آيَاتِي وَمَا أُنْذِرُوا هُزُوًا﴾

نکات

در آیات فوق بر این محورها تأکید شده است:

1. پیامبر مأمور مجادله با مشرکان با بهترین روش گردیده است: ﴿وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾
2. جدال أُمیین با پیامبر در باره تعالیم اسلام: ﴿وَقُلْ لِلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْأُمِّيِّينَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾
3. خداوند، آگاه به مجادله - خوله - با پیامبر و شنوای گفتگوی آنان و لغو حکم حرمت ابدی ظهار که از جاهلیت به عنوان یک نوع طلاق دائم باقی مانده بود: ﴿قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا﴾
4. مجادله کافران با پیامبر در باره قرآن به هنگام حضور در نزد وی و اساطیر اعلام کردن قرآن: ﴿حَتَّى إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ﴾
5. جدال پیامبر و مخالفان او نزد خدا، در صحنه قیامت: ﴿ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ﴾
6. هشدار خداوند به محمد(ص) از مجادله بی‌اثر با جاهلان در باره تعداد اصحاب کهف: ﴿فَلَا تُمَارِ فِيهِمْ إِلَّا مِرَاءً ظَاهِرًا﴾
7. هشدار خداوند به پیامبر از جدال و دفاع در باره خائنان: ﴿وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنْفُسَهُمْ﴾.
8. جدال مشرکان با پیامبر در باره وحی و مشاهدات قلبی وی، کاری که مورد نکوهش خدا قرار گرفته است: ﴿أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى﴾
9. تمسخر و استهزای آیات الهی و انذارهای پیامبر از روش‌های جدال باطل اعلام شده است: ﴿وَيُجَادِلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَاتَّخَذُوا آيَاتِي وَمَا أُنْذِرُوا هُزُوًا﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم