سعد مولی عتبة بن غزوان

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سعد مولی عتبة بن غزوان در قرآن - سعد مولی عتبة بن غزوان در تاریخ اسلامی

مقدمه

سعد برده آزاد شده عتبة بن غزوان بود. تبار عتبه به طایفه بنی‌مازن از قیس عیلان می‌رسید؛ ولی طی پیمانی به طایفه بنی‌نَوفَل از قریش پیوست و از آنان شمرده شد و در مکه می‌زیست، در نتیجه سعد، برده آزاد شده او هم از اعضای طایفه بنی‌نوفل به شمار می‌آید.

مولایش عتبة بن غزوان از مسلمانان نخستین و مهاجران به حبشه و مدینه بود. وی در سال دوم هجری همراه عتبه در غزوه بدر شرکت داشت. از شخصیت سعد، هنگام اسلام آوردن و جزئیات زندگی وی در منابع دست اولِ سیره و مغازی پیامبر، اطلاعاتی ثبت نشده است. ابن حبیب بغدادی هنگام بیان فهرست کسانی که با یکدیگر پیمان برادری بستند، از سعد مولی عتبه نام برده و ابودجانه سماک بن خرشه را برادر عقدی او معرفی کرده است. ابو حاتِم رازی (د. ۲۷۷ق) از محدثان شناخته شده ری، او را از راویان حدیث و از شرکت‌ کنندگان نبرد بدر برشمرده است. ابونُعَیم اصفهانی برخلاف دیگر روایات تفسیری و گزارش‌های شأن نزولی، وی را از فقرایی دانسته که آیه ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ درباره آنها نازل شد. در تفسیر این آیه گفته شده که روزی گروهی از مشرکان قریش از کنار مجلس پیامبر(ص) گذشتند و پس از مشاهده همنشینان تهیدست پیامبر به وی گفتند اگر از آن تهیدستان و دون‌پایگان فاصله بگیرد، ممکن است کافران قریش به او ایمان آورند و در آن هنگام این آیه نازل شد. در این آیه از پیامبر خواسته شده که مبادا از کسانی که صبح و عصر پروردگار خود را می‌خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، فاصله بگیرد و چنانچه آنان را از خود براند، از ستمگران خواهد بود. درباره او گزارش تفسیری قابل توجهی در اختیار نبود، تا اینکه برخی مفسران سده‌های پنجم و ششم، از شهادت او در نبرد احد خبر دادند و بر آن شدند که آیه ﴿وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ برای دلجویی از مسلمانانِ غمگین از شهادت همرزمان خود، از جمله سعد مولی عتبه نازل شده است. در این آیه که مؤمنان برتر از دیگران دانسته شده‌اند، از مؤمنان خواسته شده که به سبب شهادت آنها غمگین نشوند و سستی به خود راه ندهند. نبود اطلاعات ثبت شده در منابع متقدم، به‌ویژه آنکه فهرست‌های قابل استنادی از حاضران و شهیدان نبردهای بدر و احد در اختیار است، وجود تاریخی شخصیتی به نام سعد مولی عتبه را با تردید روبه‌رو می‌سازد. از سوی دیگر، در تفاسیر روایی و منابع شأن نزولی اولیه، از او نامی به میان نیامده است. در فهرست شهدای نبرد احد هم شخصی به نام سعد مولی حاطب بن ابی بَلتَعَه هست که احتمالاً شخص دیگری است؛ همچنین تمیم مولی خراش که در گزارش ابن‌حبیب، برادر عقدی سعد مولی عتبه بود، در منابع اولیه، برادر پیمانی خباب مولی عتبة بن غزوان معرفی شده است. بنابر احتمالی، شخصیتی به نام "خَبّاب مولی عتبه" در برخی نگارش‌ها به "سعد مولی عتبه" تغییر یافته و موجب خلق شخصیتی به نام سعد مولی عتبه شده است، چنان‌که ابن‌اسحاق در فهرست شرکت کنندگان نبرد بدر، از عتبة بن غزوان و مولایش خَبّاب نام برده و شخص دیگری را همراه آنان معرفی نکرده است..

منابع

• اسماعیلی و گودرزی، مقاله «سعد مولی عتبة بن غزوان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵