کاتبان وحی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۳۰ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۴۸

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مقدمه

پیامبر(ص) به منظور حفظ و صیانت از نصوص قرآنی، علاوه بر استمداد از نیروی حافظه خود و مردم، دستور داد تا قرآن را به رشته تحریر درآورند. به همین جهت، نگارندگان قرآن کریم را "کتّاب وحی" می‌گویند. شمار این نویسندگان به چهل و سه و یا چهل و پنج نفر بالغ گردید؛ از جمله خلفای راشدین، زید بن ثابت، زبیر بن عوام، عبدالله بن جحش، مصعب بن عمیر و دیگران^[۱]. مشهور نزد اهل سنت آن است که نخستین کاتب وحی در مکه "عبدالله بن ابی سرح" و در مدینه "ابی بن کعب" بود^[۲]، ولی طبق روایات شیعه و برخی از منابع اهل سنت، پیش از همه، علی بن ابی طالب(ع) به نگارش وحی همت گماشت، و پس از وی "زید بن ثابت" در مرحله بعدی قرار داشت^[۳]^[۴].

نحوه کتابت قرآن در زمان پیامبر(ص)

به دستور رسول اکرم(ص) آیه‌های قرآن به صورت منظم در هر سوره ثبت می‌شد. هر سوره با نزول "بسم‌الله" آغاز و با نزول بسم‌الله جدید، تمام می‌شد. سوره‌ها با این رویه، هر یک، جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد^[۵].کاتبان، غالباً قرآن را با خط نسخ می‌نوشتند^[۶].

عقیده عده‌ای بر آن است که برای نگارش قرآن، بیشتر از خط کوفی استفاده می‌شد...؛ اما کهن‌ترین نسخه قرآن -که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد - به خط نسخ بیشتر از خط کوفی شباهت دارد ^[۷]^[۸].

نوشت‌افزار معمول برای نگارش قرآن

از جمله چیزهایی که قرآن روی آن نوشته می‌شد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

عُسُب: چوب وسط نخل -که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند-؛
لِخاف: سنگ‌های نازک و سفید؛
رُقاع: جمع رُقعه: تکه‌های پوست یا ورق (برگ) یا کاغذ؛
اُدُم: پوست آماده شده برای نوشتن^[۹]؛
اکتاف: جمع کتف به معنای استخوان شانه (شتر یا گوسفند)؛
اقتاب: چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند؛
حریر و پارچه: گاهی قرآن را بر روی آنها می‌نوشتند^[۱۰]^[۱۱].

جستارهای وابسته

منابع

حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲

پانویس

↑ تاریخ القرآن، زنجانی، ص۴۲؛ تأسیس الشیعه، ص۲۷۹-۲۷۸؛ تاریخ القرآن، ص۵۴-۵۳.
↑ عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، ج۲۰، ص۱۹.
↑ تاریخ القرآن، زنجانی، ص۱۶۴؛ الفهرست، ص۴۱؛ الأتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۹؛ الکافی، ج۴، ص۴۴۴؛ سفینة البحار، ج۲، ص۴۱۴؛ تأسیس الشیعه، ص۳۱۷-۳۱۶؛ تفسیر الصافی، ج۱، ص۲۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۲.
↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۵۳.
↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.
↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.
↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.
↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷.
↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.
↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.
↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.

[1] تاریخ القرآن، زنجانی، ص۴۲؛ تأسیس الشیعه، ص۲۷۹-۲۷۸؛ تاریخ القرآن، ص۵۴-۵۳.

[2] عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، ج۲۰، ص۱۹.

[3] تاریخ القرآن، زنجانی، ص۱۶۴؛ الفهرست، ص۴۱؛ الأتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۹؛ الکافی، ج۴، ص۴۴۴؛ سفینة البحار، ج۲، ص۴۱۴؛ تأسیس الشیعه، ص۳۱۷-۳۱۶؛ تفسیر الصافی، ج۱، ص۲۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۲.

[4] فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۵۳.

[5] محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.

[6] محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.

[7] محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.

[8] حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷.

[9] محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.

[10] محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.

[11] حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

@@ خط ۵: / خط ۵: @@
 ==مقدمه==
 [[پیامبر]]{{صل}} به منظور [[حفظ]] و صیانت از [[نصوص]] [[قرآنی]]، علاوه بر [[استمداد]] از نیروی [[حافظه]] خود و [[مردم]]، [[دستور]] داد تا [[قرآن]] را به رشته تحریر درآورند. به همین جهت، نگارندگان [[قرآن کریم]] را "کتّاب [[وحی]]" می‌گویند. شمار این نویسندگان به [[چهل]] و سه و یا [[چهل]] و پنج نفر بالغ گردید؛ از جمله [[خلفای راشدین]]، [[زید بن ثابت]]، [[زبیر بن عوام]]، [[عبدالله بن جحش]]، [[مصعب بن عمیر]] و دیگران<ref>تاریخ القرآن، زنجانی، ص۴۲؛ تأسیس الشیعه، ص۲۷۹-۲۷۸؛ تاریخ القرآن، ص۵۴-۵۳.</ref>. مشهور نزد [[اهل سنت]] آن است که نخستین کاتب [[وحی]] در [[مکه]] "[[عبدالله بن ابی سرح]]" و در [[مدینه]] "[[ابی بن کعب]]" بود<ref>عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، ج۲۰، ص۱۹.</ref>، ولی طبق [[روایات شیعه]] و برخی از [[منابع اهل سنت]]، پیش از همه، [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به [[نگارش وحی]] [[همت]] گماشت، و پس از وی "[[زید بن ثابت]]" در مرحله بعدی قرار داشت<ref>تاریخ القرآن، زنجانی، ص۱۶۴؛ الفهرست، ص۴۱؛ الأتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۹؛ الکافی، ج۴، ص۴۴۴؛ سفینة البحار، ج۲، ص۴۱۴؛ تأسیس الشیعه، ص۳۱۷-۳۱۶؛ تفسیر الصافی، ج۱، ص۲۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۲.</ref><ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۵۳.</ref>.
-==مشهورترین کاتبان وحی==
-'''۱. [[حضرت علی]]{{ع}}:''' [[حضرت علی]]{{ع}} به [[دلیل]] ملازمت و [[همراهی]] همیشگی با [[خاتم انبیا]]{{صل}} یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. این امر، [[مورد اتفاق]] همه [[مسلمانان]] است که [[حضرت علی]]{{ع}} [[امام]] [[مسلمانان]] و [[اعلم]] آنها به [[قرآن]] و [[شئون]] آن است. ایشان، مؤسس [[علم تفسیر]] و یکی از کاتبان مهم [[وحی]] بوده است<ref>درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص۹۰.</ref>. آن [[حضرت]] بیش از سایر کاتبان وحی، به [[نگارش وحی]]، موفق بود. ایشان از همان ابتدای [[نزول وحی]]، طبق فرمایش خودشان، [[نور]] [[وحی]] و [[رسالت]] را می‌دیدند<ref>نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه.</ref>.
-اولین کسی که در [[مکه]]، عهده‌دار کتابت، مخصوصاً کتابت [[وحی]] شد، [[علی]]{{ع}} بود و تا آخرین روز [[حیات پیامبر]]{{صل}} به این کار ادامه داد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۷.</ref>. [[سلیم بن قیس هلالی]] می‌گوید: نزد [[علی]]{{ع}} در [[مسجد کوفه]] بودم و [[مردم]]، دور او را گرفته بودند. آن [[حضرت]] فرمود: "پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ نکنید. درباره [[کتاب خدا]] از من بپرسید، به [[خدا]] قسم! آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آنکه [[پیامبر]]{{صل}} آن را بر من خواند و [[تفسیر]] و [[تأویل]] آن را به من آموخت"<ref>به نقل از السقیفه، ص۲۱۴-۰۲۱۳</ref>. و در سخنی دیگر می‌فرماید: "از من درباره [[کتاب خدا]] بپرسید. آیه‌ای در [[قرآن]] نیست؛ مگر آنکه من می‌دانم آیا در شب نازل شده یا روز در بیابان هموار (دشت) نازل شده یا در کوهسار"<ref>{{متن حدیث|سلونی عن کتاب الله فانه لیست آیة إلا و قد عرفت أبلیل نزلت أم بنهار فی سهل أو جبل}}؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۹۹.</ref>.
-[[قرآنی]] که [[امام علی]]{{ع}} نوشته بود همراه توضیح و [[تفسیر آیات]] بود. [[علی]]{{ع}} می‌فرمود: "اگر فرصتی به دست آید [[قرآنی]] را که [[پیامبر]]{{صل}} برای من [[املا]] کرده و من آن را نوشته‌ام، نمایان خواهم کرد"<ref>{{متن حدیث|لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِي حَقِّي لَأَخْرْجُتْ لَهُمْ مُصْحَفاً كَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَيَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}}}}؛ احمد میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۱۲۳.</ref>.
-'''٢. [[ابی بن کعب]]''': [[ابی بن کعب]]، قبل از [[اسلام]] از [[احبار]] [[یهود]] ([[دانشمندان یهودی]]) بود. وقتی [[اسلام]] آورد از جمله کاتبان وحی شد<ref>خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۲.</ref>. او اولین فردی بود که در [[مدینه]]، [[وحی]] را نوشت<ref>محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۳۷۵؛ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۲۸.</ref>.
-[[ابی بن کعب]]، شخصی است که [[پیامبر]]، [[قرآن]] را به طور کامل بر او عرضه کرد. در زمان یکسان‌سازی قرآن‌ها در دوره [[عثمان]]، [[سرپرستی]] آن گروه را بر عهده داشت و هرگاه در مواردی [[اختلاف]] می‌شد مشکل با نظر وی حل می‌شد<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸، به نقل از مصاحف سجستانی، ص۳۰.</ref>.
-'''٣. [[زید بن ثابت]]:''' او از مشاهیر و [[دانشمندان]] [[صحابه]] و از کاتبان وحی بود<ref>ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص۹۸۹؛ شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۴، ص۳۰۸.</ref>.[[زید]] در [[مدینه]]، [[همسایه]] [[پیامبر]]{{صل}} بود. رفته‌رفته، کتابت او رسمیت یافت. او حتی به [[دستور]] [[رسول خدا]]{{صل}}[[زبان]] و [[نوشتن]] [[عبرانی]] را فرا گرفت... و بیش از دیگران برای [[نوشتن]]، ملازم [[پیامبر]]{{صل}} بود<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref> از خودِ [[زید]] [[نقل]] شده است: "من [[همسایه]] [[پیامبر]]{{صل}} بودم و هر وقت [[وحی]] نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم"<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۵-۲۳۷.</ref>.
 ==نحوه [[کتابت قرآن]] در زمان [[پیامبر]]{{صل}}==