ضلالت در معارف و سیره سجادی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ضلالت است. ضلالت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ضلالت در قرآن - ضلالت در حدیث - ضلالت در نهج البلاغه - ضلالت در کلام اسلامی - ضلالت در عرفان اسلامی - ضلالت در فقه سیاسی - ضلالت در معارف دعا و زیارات - ضلالت در معارف و سیره سجادی - ضلالت در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

گمراهی یا ضلالت، در اصطلاح قرآن و حدیث، به معنای عدول از راه مستقیم و نقطه مقابل هدایت است؛ خواه عمدی باشد یا سهوی، زیاد باشد یا کم. خداوند پیامبران را فرستاد تا بشر را از تاریکی و گمراهی به سوی نور دانش، خردورزی و راه راست رهنمون شوند.

نگرانی از گمراهی

به میزانی که انسان برای زندگی و سرمایه عمر خویش ارزش قائل باشد، هدفمندتر زندگی می‌کند و هر چقدر زندگی او هدفمندتر باشد نگرانی وی از گم کردن راه دستیابی به هدف و از دست رفتن فرصت‌های پیشرفت، بیشتر می‌شود. از این رو انسان‌های بزرگ و خردمند بیش از دیگران نگران گمراهی هستند. امام زین‌العابدین(ع) بارها از این نگرانی پرده برداشته و به بیان‌های گونه‌گون آن را مطرح کرده است: «بارخدایا،... (چنان مباد) که گمراه گردم، حال آنکه تو بر راهنمایی‌ام توانایی»؛ «ای خداوند،... پیش از آنکه کارم به گمراهی کشد، راه هدایتم بنمای»؛ «بارخدایا... مرا (به سویی) میفکن چونان کسی که از چشم عنایت تو افتاده است و خواری و شوربختی‌اش فرا گرفته، بل دستم را بگیر تا چون افتادگان نیفتم و چون گمگشتگان نهراسم و چون فریب‌خوردگان نلغزم و در گرداب هلاک‌شوندگان سرنگون نشوم».

عوامل گمراهی

چیزهای زیادی می‌تواند انسان را از مسیر راستی و پاک‌زیستی منحرف سازد و مایه گمراهی او شود که از مهم‌ترین آنها می‌توان به بی‌توجهی به پیام عقل و وجدان اخلاقی، گرفتار آمدن در چنگ خواهش‌های نفسانی، تن دادن به وسوسه‌های شیطانی و فریب خوردن از دشمنان فتنه‌گر و سوداگران گمراهی یاد کرد. امام علی بن الحسین(ع) در دعای خود، به بخشی از این عوامل اشاره کرده، می‌گوید: «بار خدایا، مرا از هرچه از درگاه تو دور می‌دارد، یا میان من و فیضی که از سوی تو به من می‌رسد حایل می‌گردد، یا از هر قصد که نزد تو کنم باز می‌دارد، در پناه خود دار... ای خداوند، میان من و دشمنی که گمراهم سازد و هوای نفسی که هلاکم گرداند و زیانی که مرا فرو گیرد، حایل شو» و در جای دیگر عرض می‌کند: «بار خدایا، چون پیروی از هوای نفس را از حد گذرانیدم، آفریده‌ای ذلیلم. عمل من مرا به هلاکت افکند و هوی و هوس من به تباهی‌ام کشید و شهواتم مرا از کردار نیک محروم داشت» و باز: «بارخدایا، به تو پناه می‌بریم از وسوسه‌های شیطان رجیم و کیدها و فریب‌های او... بارخدایا، به تو پناه می‌بریم، هرگاه شیطان در آن طمع ورزد که ما را از طاعت تو گمراه سازد... بارخدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و در برابر ضلالت شیطان، ما را از هدایت خود بهره‌مند گردان و در برابر تلاش او برای گمراهی ما، ما را از پرهیزگاری ره‌توشه ساز. اگر او ما را به راه تباهی می‌کشد، تو ما را به راه تقوا راه نُمای» و .

برخی نشانه‌های گمراهی

1. نافرمانی خدا. «بار خدایا، به تو پناه می‌بریم، هرگاه شیطان طمع در آن ورزد که ما را از فرمانبرداری‌ات گمراه سازد و با نافرمانی‌ات خوار گرداند».
2. روی آوردن به غیر خدا: «ای خداوند... من با همه وجودم به تو روی آورده‌ام و از هر کس که خود نیازمند توست رو برتافته‌ام... و برآنم که درخواست نیازمندی از نیازمند دیگر سفاهت رأی است و گمراهی خرد».
3. گم کردن راه توبه: «ای خداوند، تویی که راه بازگشت به روی بندگانت گشوده‌ای و آن را "توبه" نامیده‌ای و برای رسیدن به این در، آیاتی را که بر پیامبرت وحی کرده‌ای راهنما ساخته‌ای، تا کسی آن دَر را گم نکند».
4. ناسپاسی در برابر نعمت: «حمد و سپاس خداوندی را که اگر معرفت حمد خویش را از بندگان خود دریغ می‌داشت، در برابر آن همه نعمت‌ها که از پس یکدیگر بر آنان فرو می‌فرستاد، آن نعمت‌ها به کار می‌داشتند و لب به سپاس نمی‌گشادند... و اگر چنین می‌بودند از دایرة انسانیت بیرون می‌افتادند و... از چارپایان هم گمراه‌تر (می‌شدند)».

چند یادآوری

واکاوی موضوع گمراهی در صحیفه سجادیه مجالی فراخ‌تر از یک مدخل کوتاه می‌طلبد. در این تنگنا برای پرهیز از طولانی شدن مقال، تنها سه نکته را یادآور می‌شویم:

نخست، نگرانی از عامل گمراهی دیگران شدن: «ای خداوند، مرا در وادی عصیان سرگشته رها مکن... و مرا به حالی میفکن که دیگران از من پند گیرند یا سبب عبرت همگان شوم، یا کسی در من بنگرد و گمراه شود».

دوم: تلاش برای نجات گمراهان: «بار خدایا،... ما را در این روز و این شب و هر روز به... دوری از کارهای ناپسند... و پاسداشت اسلام و نکوهش باطل... و راهنمایی گمگشتگان... توفیق ده».

و سوم: نگرانی از مردن در زمره گمراهان: «ای خداوندی که عمل مفسدان را به صلاح می‌آوری، ما را در زمره هدایت‌یافتگان بمیران، نه گمراهان»..

منابع

1. باقری‌فر، علی، مقاله «گمراهی»، دانشنامه صحیفه سجادیه