حِذر در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حِذر است. "حِذر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حِذر در قرآن - حِذر در حدیث - حِذر در فقه سیاسی

آیه حذر

واژه حِذر سه بار در قرآن و آن هم فقط در سوره نساء به کار رفته است، یک‌بار در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا﴾ و دو بار در آیه ﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا﴾؛ اما به لحاظ آنکه در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا﴾ مستقیماً مؤمنان را خطاب قرار داده و به ایشان برای آمادگی جهاد فرمان داده، آن را "آیه حِذر" نامیده‌اند.

حِذر بر وزن خضر در لغت از ریشه (حَذِرَ) به معنی دوری، بیداری و آگاهی و در اصطلاح قرآن به معنی آمادگی و سلاح به کار رفته است، چنان که در آیه مورد بحث فرموده ﴿خُذُوا حِذْرَكُمْ﴾ یعنی آماده باشید یا سلاح و ابزاری که امنیت شما را تأمین کند یا دشمن را از شما دور نگه دارد با خود بردارید. نَفر، نفار و نفور در لغت به معنی رهسپار شدن، رفتن و دور شدن از جایی و در اصطلاح قرآن به معنی بیرون رفتن یا کوچ کردن برای جهاد است. ﴿ ثُبَاتٍ﴾ جمع (ثُبَه) به معنی دسته و گروه جدا جدا یا پراکنده است. نیز حِذر و حَذر را به معنی ترس هم گفته‌اند، پس هرکس از چیزی بترسد با ابزار خود از خویش حراست می‌کند .

این آیه دستور جامع و همه جانبه‌ای به تمام مسلمانان در همه قرون و اعصار می‌دهد که برای حفظ امنیت خود و دفاع از مرزهای خویش همواره مراقب باشند و یک نوع آماده‌باش معنوی و مادی به طور دائم بر اجتماع آنان حاکم باشد.

طبرسی از امام صادق(ع) روایت نموده که در این آیه سلاح را حِذر نامیده است، چرا که به وسیله سلاح، دشمن از انسان دور می‌ماند و... انسان در امان است. سپس می‌گوید: به نظر من این گفتار از سخنان دیگر صحیح‌تر است، زیرا با مقیاس‌های سخن عرب از باب حذف مضاف، همخوانی دارد و تقدیر آن چنین می‌باشد: "خذوا آلات حِذرِکم" که مضاف (آلات) حذف شده و مضاف‌الیه در مقام مضاف نشسته و چنین گردیده: ﴿خُذُوا حِذْرَكُمْ﴾.

طبری معنی اجمالی جمله را این گونه بیان نموده است: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا و رسولش را تصدیق کرده، سپر و سلاح خود را برگیرید که شما را از دشمن در امان می‌دارد و به مصاف ایشان بروید. صاحب تفسیر المنار نیز می‌گوید: حِذر و حَذر به یک معناست و منظور از این قسمت آیه، حراست از خویش و آمادگی برای دور ماندن از شر دشمن است. به این ترتیب که احوال دشمن و میزان توانایی و آمادگی او را بشناسیم و چنانچه دشمنان، متعدد بودند، باید مراقب باشیم و نقاط اتفاق و اختلافشان را دریابیم، تا در صورت هجوم ایشان، ابزار مناسب مقاومت در برابر آنان را فراهم آورده و به کار گیریم زیرا رابطه با دشمن یکی از سه فرض تصور می‌شود، به این معنا که اگر دشمن غفلتی از ما ببیند، بر ما هجوم می‌آورد و اگر عملاً بر ما هجوم نیاورد، دائماً از سوی او تهدید می‌شویم و اگر در سرزمین خودمان مورد تهدید قرار نگیریم در حوالی کشورمان تهدید می‌شویم. سپس هرگاه دین‌مان را برپا داریم یا در مرزهای دشمن به سوی آن دعوت کنیم، ایشان به ناچار با ما مخالفت و برخورد خواهند نمود. نیز اگر نیازمند سفر به سرزمین دشمن شدیم، حتماً در خطر خواهیم بود. تمامی این موارد از عبارت ﴿خُذُوا حِذْرَكُمْ﴾ برمی‌آید، چنان که در آیه‌ای دیگر فرموده: ﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾.

زمخشری هم حِذر و حَذر را مانند إثر و أثر به یک معنی گرفته و عبارت ﴿خُذُوا حِذْرَكُمْ﴾ را دوری کردن همراه با بیداری (تیقّظ) گرفته است.

در توضیح ﴿فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا﴾ گفته‌اند: یعنی گروهی پس از گروه دیگر و با حفظ فاصله و جدا از هم رهسپار شوید و این مربوط به زمانی است که سپاه دشمن، بسیار باشد یا موقعیت آنان چنین اقتضا کند و چنانچه لازم شود باید همگی و به طور یکپارچه به سوی دشمن بروید و این حالت - بر طبق نظر فقها - مربوط به زمانی است که دشمن وارد سرزمین ما شده باشد.

طبری عبارت ﴿فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ﴾ را مربوط به سَرایا می‌داند که دسته‌های متفرق رزمندگان به سمت بلاد متعدد می‌روند و ﴿انْفِرُوا جَمِيعًا﴾ را رفتن همراه پیامبر اسلام(ص) برای جنگ با دشمن معنا می‌کند.

علامه طباطبایی می‌گوید: این عبارت آیه و حرف "أو"، نشانه مخیَّر بودن مسلمین در چگونگی رفتن به جنگ و تقابل با دشمن نیست؛ بلکه بستگی به حالت، موقعیت، تعداد و نیروی دشمن دارد. پس اگر تعداد نفرات دشمن اندک بود به شکل (ثباتٍ: دسته‌های کوچک متفرق) و چنانچه تعداد نفرات دشمن بسیار بود، باید به صورت جمعی و یکپارچه به مصاف آنان رفت.

رشید رضا در پایان مبحث آیه، آن را با زمان امروزی تطبیق داده و می‌گوید: لازمه گردن نهادن به فرمان آیه فوق، این است که تمام امت اسلام باید پیوسته آماده جهاد بوده و همه افرادش فنون جنگی را بیاموزند و در عمل تمرین کنند. از این رو، معافیت از خدمت ارتش (سربازی)، افتخار نیست، بلکه مخالفت با امر واجب خداوند در قرآن است. میبدی معتقد است که این آیه به آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً...﴾ نسخ شده است. خداوند در این آیه به مؤمنان مخلص و هوادار پیامبر(ص) می‌فرماید که احتیاط خود را نگه دارند و از حال و وضع دشمن با خبر و برحذر باشند و این منافی با توکل یا حتمیت قضای الهی نیست.

منابع

1. سرمدی، محمود، مقاله «آیه حذر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس