علم الیقین
یقین عبارت از علم صد در صدی است که شک و تردید در آن راه نداشته باشد و علم الیقین عبارت است از علم به چیزی غایب از چشم و دل بر اساس دلایل عقلی و نظری. یکی از اوصافی که در قرآن کریم برای امامان(ع) بیان شده است یقین است: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾[۱]. باید دانست علم لدنی که امامان(ع) از آن برخوردار هستند، یقین تام می‌آورد که انسان نمی‌تواند چیز دیگری اراده کند و یکی از استلزاماتش عصمت است.
معناشناسی علم الیقین و برخورداری امام از آن
یقین عبارت است از علم صد در صدی که به هیچ وجه شک و تردیدی در آن رخنه نداشته باشد و علم الیقین عبارت است از علم به چیزی غایب از چشم و دل بر اساس دلایل عقلی و نظری، مانند علم به وجود آتش به واسطه دیدن دود و عین الیقین عبارت است از دیدن آتش بدون واسطه و حق الیقین عبارت است از افتادن در آتش و سوختن در آن؛ یا مانند علم به مرگ که علم الیقین است، مشاهده مرگ و ملایکه آنکه عین الیقین و چشیدن مرگ حق الیقین است. یکی از اوصافی که در قرآن کریم برای امامان(ع) شده است یقین است: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾[۲] و برخی از موضوعات مانند رؤیت ملکوت آسمان‌ها و زمین مقدمۀ حصول مقام یقین قرار گرفته است. به تعبیری دیگر مقصود از رؤیت، مشاهدهٔ عاملان و کارگزان الهی در آسمان‌ها و زمین و دیدن حقیقت زمین و آسمان و ساکنان پیدا و پنهان آن است و ثمرهٔ رؤیت ملکوت در آیهٔ قرآن یقین تعریف شده است. باید دانست علم لدنی که امامان(ع) از آن برخوردار هستند، یقین تام می‌آورد که انسان نمی‌تواند چیز دیگری اراده کند و یکی از استلزاماتش عصمت است. بنابراین امام به آن معنایی که قرآن آن را استعمال می‌‌کند، کسی است که حجاب از پیش رویش برداشته شده و با مشاهده ملکوت آسمان‌ها و زمین به باطن امور آگاه است، یعنی به اذن خداوند از علم غیب آگاه میشود[۳].
یقین و مراتب آن
حالتی که انسان به حقیقتی آگاه میشود و نسبت به آن هرگونه شک و تردیدی را از قلب و دل خود دور می‌‌کند یقین نام دارد[۴]. یقین دارای مراتبی است: علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین[۵]. قرآن کریم در سه جا از مراتب یقین سخن به میان آورده است: ابتدا در سوره تکاثر که دو مرتبه یقین را مطرح کرده است: ﴿كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ﴾[۶] و سپس در سورۀ واقعه: ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ﴾[۷] و سورۀ حاقه: ﴿وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ﴾[۸] که مرتبه سوم را نام برده است.
تفاوت انسان‌ها به مقدار یقینی است که نسبت به موضوعی پیدا می‌‌کنند؛ در روایتی آمده است: در محضر رسول خدا(ص) سخن از عیسی بن مریم(ع) به میان آمد که بر روی آب راه می‌رفت، حضرت فرمود: اگر یقینش بیشتر می‌شد بر روی هوا هم راه می‌رفت[۹]. از این سخن استفاده میشود انبیا هم در مراتب مختلفی از یقین قرار دارند[۱۰].
علم الیقین
علم یعنی آگاهی و علم الیقین اشاره به یقینی است که خاستگاه آن علم است؛ یقینی که همان علم است و از راه برهان و استدلال یا خبرهای صادق نصیب انسان میشود[۱۱]. علم الیقین مانند کلمۀ مرداب، واژه ای مقلوب است، مرداب یعنی آبی که مرده است و علم الیقین یعنی یقینی که خاستگاه آن علم است.
علم الیقین مانند اینکه انسان از فاصلۀ دور، دودی را می‌بیند و با استدلال از وجود دود پی می‌برد که در آنجا آتشی روشن شده است[۱۲] و یا انسان راستگویی از وجود آتش خبر دهد و ما بدون آنکه حتی دود آن را دیده باشیم، به وجود آتش یقین پیدا می‌کنیم. آگاهی از آتش که در مثال اول از راه استدلال و در مثال دوم از خبر انسان راستگو به دست آمده، علم الیقین است؛ یعنی علمی است یقینی یا یقینی است علمی؛ بنابراین همۀ آنچه ما از قرآن و رسول خدا(ص) آموخته یا خود با استدلال ثابت کرده و به آن ایمان آورده‌ایم، در مرحله علم الیقین است[۱۳].
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
منابع
پانویس
- ↑ «و چون شکیب ورزیدند و به آیات ما یقین داشتند برخی از آنان را پیشوایانی گماردیم که به فرمان ما (مردم را) رهنمایی می‌کردند» سوره سجده، آیه ۲۴.
- ↑ «و چون شکیب ورزیدند و به آیات ما یقین داشتند برخی از آنان را پیشوایانی گماردیم که به فرمان ما (مردم را) رهنمایی می‌کردند» سوره سجده، آیه ۲۴.
- ↑ ر.ک: شاکر، محمد تقی، منابع علم امامان در قرآن و روایات، ص۳۰؛ حسینی شاهرودی، سید مرتضی، آشنایی با عرفان اسلامی، ص۴۶؛ حسینی طهرانی، سید محمد حسین، امام‌شناسی، ص۲.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱،ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۲۷۵.
- ↑ «هرگز! اگر به «دانش بی‌گمان» بدانید، به راستی دوزخ را خواهید دید، سپس آن را به «دیدار بی‌گمان» خواهید دید» سوره تکاثر، آیه ۵ ـ ۷.
- ↑ «به راستی این همان «حقیقت بی‌گمان» است» سوره واقعه، آیه ۹۵.
- ↑ «و اینکه این حقیقت بی‌گمان است» سوره حاقه، آیه ۵۱.
- ↑ «لَوْ زَادَ یَقِینُهُ لَمَشَی عَلَی اَلْهَوَاءِ»؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۲۰۲؛ میرزا حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۱۹۸.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱،ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۶۶، ص۱۶۰.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۲۷۵؛ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱،ص ۳۱۵.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱،ص۳۱۵.