اهل بیت در لغت
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل بیت پیامبر خاتم است. اهل بیت پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهل بیت در لغت - اهل بیت پیامبر خاتم در قرآن - اهل بیت پیامبر خاتم در حدیث - اهل بیت پیامبر خاتم در نهج البلاغه - اهل بیت پیامبر خاتم در کلام اسلامی - اهل بیت پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف دعا و زیارات - اهل بیت پیامبر خاتم در فقه سیاسی - اهل بیت پیامبر خاتم در عرفان اسلامی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره نبوی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره حسینی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره سجادی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره رضوی - اهل بیت پیامبر خاتم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "اهل" و "بیت" است. کلمۀ اهل معمولاً با توجه به مضاف‌الیه خود معنی می‌شود، "أهل الرجل" قبیله و نزدیکان او هستند. به همسر مرد نیز اهل او گفته می‌شود. "أهل الأمر" والیان و فرمانروایان هستند و "أهل الاسلام" مسلمانان هستند و گاهی به خواص و نزدیک‌ترین افراد به شخص، "اهل الرجل" گفته می‌شود و "أهل البیت" به معنی ساکنان خانه یا اتاق است[۱].[۲]
درباره معنای لغوی کلمه "أهل" دو دیدگاه به چشم می‌خورد؛ برخی این واژه را به مصادیق آن تفسیر کرده و معنای واحد و جامعی برای آن ذکر ننموده‌اند. این گروه، مصادیق خانواده، خاندان، خویشان، شیعیان و اهل دین انسان را به عنوان معنای خود این واژه در نظر گرفته اند[۳].[۴]
در مقابل، عده ای دیگر، معنایی جامع و ریشه‌ای واحد را برای واژه "أهل" قائل‌اند که قدر جامع همه آنها تعلق خاطر، سنخیت، اُنس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است[۵].[۶]
با مقایسه دو دیدگاه، روشن می‌شود دیدگاه دوم که قائل به "وجود یک ریشه معنایی جامع و فراگیر برای واژه أهل" است بهتر از دیدگاه نخست است؛ زیرا بازگشت معانی دیدگاه اول به دیدگاه دوم است[۷]. در مجموع واژه "اهل" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، خاندان، اقوام و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است[۸] و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چیزی به چیزی بیشتر باشد اختصاص بدان شدیدتر است و هرچه اختصاص شدیدتر باشد صدق عنوان "اهل" قوی‌تر خواهد بود[۹]. از نظر واژه‌شناسان "آل" به دلیل اینکه مصغّر آن "اُهَیْل" است با "اهل" یکی است، با این تفاوت که "آل" مخصوص انسان‌هاست و باید به اسم عَلَم اضافه شود، در حالی که چنین التزامی در کار برد "اهل" وجود ندارد[۱۰].[۱۱]
ابن منظور درباره کلمه "بیت" چنین گوید: "البیت، معنایش معروف است و جمعش بیوت و ابیات و ابابیت، عیال مرد را نیز "بیت" گویند و بَیتُ الرجلُ: زن او را گویند که با کلمه بیت از او کنایه می‌آورند، همچنین در معنای ازدواج نیز استعمال گردیده و فلانٌ بیتُ قومه یعنی بزرگ و شریف آنهاست. بَیتُ العرب: شرافت عرب را گویند، سیبویه گفته: در أَکثر موارد بیشترین اسم‌هایی که بر اختصاص دلالت دارند عبارتند از: بَنُو فلانٍ و مَعشَرٌ (در صورتی که اضافه گردد) و أهل البيت و آل فلان. مراد از اهل بیت پیامبر، ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ﴾ همسران و دخترش و داماد او یعنی علی (ع) است [۱۲].
راغب اصفهانی درباره کلمه "بیت و اهل بیت" گوید: در اصل بیت به پناهگاه انسان در شب گفته می‌شود، سپس در مسکن بدون اعتبار شب استعمال شده، کلمه "اهل البیت" در آل النبی (ص) معمول و متعارف گردیده است و اینکه پیامبر درباره سلمان فرمود: «سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ» به خاطر اینست که بفهماند: آزاده شده قومی را می‌توان به آن نسبت داد و گفته شده در آیات شریفه ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ﴾[۱۳] و ﴿لَا تَدْخُلُوا بُيُوتً﴾[۱۴] مراد از بیوت، اهل بیت و قوم پیامبر هستند[۱۵].[۱۶]
"بیت" نیز به معنای خانه و محل سکونت است[۱۷] و بدین ترتیب، ترکیب "اهل بیت" به معنای "ساکنان خانه" است[۱۸].
منابع
کمپانی زارع، مهدی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام رضا ج۲
یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
حسینی، سید مجتبی، مقامات اولیاء ج۱
زمردیان، احمد، مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره
حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر ج۱
تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی ج۱
شکری، آرزو، حقوق اهل بیت
پانویس
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.
- ↑ کمپانی زارع، مهدی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۶۵.
- ↑ ر.ک: فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر»، ج۲، ص۲۸؛ عسکری ابوهلال، حسن بن عبدالله، «الفروق فی اللغه»، ص۲۷۵؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱، ص۲۸؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، «تاج العروس»، ج۱۴، ص۳۵؛ طریحی، فخرالدین، «مجمع البحرین»، ج۵، ص۳۱۴.
- ↑ تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی ج۱، ص۴۵.
- ↑ مصطفوی، حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج۱ ص۱۷۰؛ فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر»، ج۲ ص۲۸؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱ صص۳۰-۲۸. لازم به ذکر است که در این عبارت، مولف، معانی و مصادیق مختلف اهل را به یک مفهوم واحد ارجاع داده است ولی به وجود یک معنای جامع و فراگیر، "پیوند جامع"، تصریح کرده است.
- ↑ حسینی، سید مجتبی، مقامات اولیاء ج۱، ص۲۷؛ زمردیان، احمد، مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره، ص۲۲.
- ↑ ر.ک: حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر ج۱، ص۹۹.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۸۳ ـ ۸۴.
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۱۶۹ ـ ۱۷۱، «اهل».
- ↑ مفردات، ص۹۸، «آل».
- ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ - ۹۵.
- ↑ لسان العرب، ج۲، ص۱۴.
- ↑ «(این چراغ) در خانه‌هایی (است) که خداوند رخصت داده است تا والایی یابند» سوره نور، آیه ۳۶.
- ↑ «به خانه‌هایی جز خانه خودتان درنیایید» سوره احزاب، آیه ۵۳.
- ↑ المفردات، ص۶۴-۶۵.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۴۷- ۴۸.
- ↑ لسان العرب، ج۱، ص۵۴۵، «بیت».
- ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ - ۹۵.