ابومحجن ثقفی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابومحجن ثقفی است. ابومحجن ثقفی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابومحجن ثقفی در تراجم و رجال - ابومحجن ثقفی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

درباره نام او اقوال مختلفی وارد شده است؛ بعضی نام او را مالک بن حبیب و بعضی عبدالله بن حبیب بن عمرو و بعضی عمرو بن حبیب بن عمرو الثقفی گفته‌اند. کنیه او ابوعبید بود و مادرش، کنود، دختر عبدالله بن عبد شمس می‌باشد.

سبب شهرت ابومحجن ثقفی

او یکی از صحابه و یاران پیامبر اسلام (ص) و یکی از مردان بزرگ دوران جاهلیت و اسلام بود که به بخشندگی و شجاعت معروف شد. او در ماه رمضان سال نهم هجری، هنگامی که گروهی از نمایندگان بنی ثقیف نزد پیامبر (ص) آمدند و مسلمان شدند، اسلام آورد. ابومحجن ثقفی از پیامبر (ص) روایت نقل کرده و ابوسعید بقان نیز از او روایتی نقل کرده است. محجن به عصایی گویند که سر کج باشد؛ در زمان فتح مکه پیامبر اکرم (ص) عصایی را که او در دست داشت، گرفته و بت‌های پشت‌بام خانه کعبه را شکست و سپس عصا را به امیرالمؤمنین علی (ع) داد تا بقیه بت‌ها را بشکند و به سبب همین عصا او از طرف پیامبر (ص) به ابومحجن ثقفی ملقب شد. ابومحجن ثقفی به شراب‌خواری هم علاقه زیادی داشت تا آنجا که عمروبن خطاب هفت یا هشت بار به او حد شراب‌خواری زد. و او را به جزیره‌ای به نام “حضوضی” که افراد سرکش اعراب پیش از اسلام را بدان‌جا تبعید می‌کردند، تبعید کرد و مردی را به عنوان نگهبان همراه او فرستاد. او در آنجا خبر رفتن سعد وقاص برای جنگ با ایرانیان را شنید. از این رو از زندان فرار کرد و به سعد پیوست. او در هنگام فرار تصمیم گرفت که نگهبان خود را به قتل برساند، ولی او مطلع شد و خود را به عمر رسانید و او را از این جریان مطلع کرد. عمر به سعد وقاص نامه‌ای نوشت که ابومحجن ثقفی را زندانی کند و او نیز ابومحجن ثقفی را زندانی کرد.

اما در میدان جنگ هم از شراب‌خواری دریغ نداشت؛ در جنگ قادسیه صبح‌گاهی سعد وقاص از نزد او عبور کرد و دید که با حالت مستی این اشعار را می‌خواند:هنگامی که مُردم مرا در کنار بوته رز (انگور) دفن کنید تا رگ و استخوانم از شراب سیراب گردد. و در بیابان مرا دفن نکنید، زیرا می‌ترسم پس از مردن از شراب خوردن محروم گردم.

وقتی سعد این کلمات را شنید، به او گفت: “هنوز در گمراهی زمان جاهلیتی!” و دستور داد تا او در قصر قادسیه که به تصرف مسلمانان در آمده بود، زندانی کردند.

اشعاری که از ابومحجن ثقفی باقی مانده است، هیچ کدام ویژگی چشمگیری ندارند. او همه از آثار متوسط اواخر دوره جاهلی و صدر اسلام است و اعتقادات اسلامی در آنها چندان جلوه‌ای ندارد و نمی‌توان به انتساب همه آنها به او اعتماد داشت

علت تبعید شدن أبو محجن

بعضی گفته‌اند علت تبعید شدن او همان علاقه زیاد او به شراب بود. بعضی دیگر دلیل تبعید شدن او را ماجرای عاشقانه‌اش با یکی از زنان انصار دانسته‌اند

ابومحجن ثقفی و جنگ قادسیه

او در اکثر جنگ‌های اسلام شرکت داشت و همراه امام علی (ع) نیز بود و به خصوص در جنگ قادسیه در ایامی که مسلمانان به سرپرستی سعد وقاص با ایرانیان می‌جنگیدند، شهامت زیادی از خود نشان داد.

در یکی از روزها که جنگ در نزدیکی قصری برپا بود و ابومحجن ثقفی زندانی شده بود، او سر و صدای زیادی شنید، از کنیزی که از او پذیرایی می‌کرد پرسید: اوضاع جنگ چگونه است؟ او جواب داد: “بسیار سخت است و احتمال می‌رود مسلمانان شکست بخورند”. پس ابومحجن ثقفی به سلمی، زن سعد، گفت: “مرا آزاد کن و اسب ابلق سعد را به من بده تا به کمک مسلمانان بروم؛ اگر زنده ماندم، بر می‌گردم و خود را تسلیم می‌کنم”. سلمی نپذیرفت؛ ابومحجن ثقفی ناراحت شد و اشعاری سرود که در آنها به خاطر آنکه از میدان جنگ محروم شده است اظهار تأسف می‌کرد؛ دل سلمی به حالش سوخت و او را آزاد و اسب سعد را برای او آماده کرد.

ابومحجن ثقفی، سر و صورت خود را بست و به طرف میدان جنگ رفت. سعد وقاص هم به خاطر زخمی که در پا داشت نمی‌توانست به میدان جنگ برود و بر بام قصر نشسته بود و جنگ را تماشا می‌کرد. ناگهان سواری وارد میدان شد. به لشکر ایرانیان از راست و چپ حمله کرد. سعد وقاص گفت: “اگر ابومحجن ثقفی در قصر زندانی نبود می‌گفتم این سوار خود اوست و این اسب ابلق مال من است”. ابومحجن ثقفی تا هنگام شب مبارزه کرد و به لشکر اسلام کمک زیادی نمود.

هنگامی که آتش جنگ خاموش شد، ابومحجن ثقفی باز گشت و با دست خود، خود را زندانی کرد. شب هنگام سلمی، زن سعد، از او درباره میدان جنگ پرسید، سعد گفت: “نزدیک بود مسلمین عقب‌نشینی کنند، ناگاه سواری با اسب ابلق وارد میدان شد و لشکر دشمن را در هم شکست”. زن آن‌چه پیش آمده بود را به سعد گفت، او نیز ابومحجن ثقفی را آزاد کرد و از او عذر خواست و گفت که دیگر به او حد نخواهد زد. ابومحجن ثقفی گفت: “من هم دیگر شراب نمی‌خورم، زیرا برای من سخت بود که به خاطر تازیانه و حد از شراب‌خواری دست بردارم اما اکنون که به من حد نمی‌زنی به خاطر دوری از عذاب خدا توبه کردم و دیگر لب به شراب نمی‌زنم.

سرانجام ابومحجن ثقفی

ابومحجن ثقفی در دومین جنگی که در قادسیه رخ داد، کشته شد؛ درباره محل دفن او، بعضی گفته‌اند که در گرگان یا آذربایجان مدفون است درباره زمان مرگ او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست

منابع

• اشراقی، عباس، مقاله «ابومحجن ثقفی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳