ابی بن کعب

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابی بن کعب در قرآن - ابی بن کعب در تاریخ اسلامی- ابی بن کعب در علوم قرآنی

مقدمه

ابومنذر ابیّ بن کعب بن قیس بن عبید انصاری خزرجی نجاری مدنی. از اصحاب پیامبر(ص) و از کاتبان وحی که در قرائت، گردآوری و تعلیم قرآن و همچنین در تفسیر و فقه مقام والایی داشت. وی از تیره بنی نجار انصار بود و در بصره سکونت داشت. پیامبر(ص) ابیّ بن کعب را با کنیه ابومنذر و لقب سیدالانصار خطاب می‌‌کرد، اما خلیفه دوم او را ابوطفیل و مسلمانان وی را سیدالمسلمین می‌‌خواندند.

ابیّ در دوران جاهلیت و روزگارانی که کمتر کسی در میان عرب نوشتن می‌‌دانست، کتابت را فرا گرفته بود. به گفته نووی، ابیّ از پیامبر(ص) روایاتی را نقل کرده و احادیث منقول وی در کتب معتبر، ۱۶۴ حدیث است. راویان بسیاری نیز از وی حدیث شنیده و نقل کرده‌اند که از آن میان افرادی چون ابن عباس، انس بن مالک و پسران ابیّ (محمد، طفیل و عبدالله) را می‌‌توان نام برد.

ابن سعد و الندیم، ابیّ را از جمله کسانی دانسته‌اند که در زمان عثمان به جمع‌آوری قرآن مشغول بودند. ذهبی ابیّ را از قاریان نام‌آور و کاتبان برجسته وحی به شمار آورده است. ابن جوزی می‌‌نویسد که او تمام قرآن را در حفظ داشت و از مفتیان زمان پیامبر(ص)بود. گویا ایشان اولین نویسنده‌ای بود که در مدینه به کتابت قرآن پرداخت و شاید تبحر و آشنایی وی به شیوه‌های قرائت سبب گردید تا او را «سید القرّاء» لقب دهند. امام صادق(ع) نیز در این باره فرمود که ما به شیوه قرائت ابیّ قرآن می‌‌خوانیم. بنابر حدیثی مشهور، ابیّ یکی از چهار تنی است که پیامبر(ص) فراگرفتن قرآن از آنان را توصیه کرده است.

ابن سعد گفته که وی در بیعت عقبه دوم به همراه هفتاد نفر از انصار حضور داشت و در تمامی جنگ‌ها از جمله بدر، اُحد و خندق همراه رسول خدا(ص) بود. ابن عساکر می‌‌نویسد که ابیّ به همراه خلیفه دوم در جابیه، منطقه جولان دمشق حضور داشت و صلح‌نامه مسلمانان با یهودیان بیت المقدس به دست وی نوشته شد.

مضمون پاره‌ای از روایات، نشانگر تشیّع و محبت خالصانه او به اهل بیت(ع) است از جمله در روایتی آمده که به دیدار اهل بیت(ع) می‌رفته و همنشینی با آنان را بر همنشینی با دیگران ترجیح می‌‌داده است.

درباره موضع‌گیری او در برابر خلفا نیز شواهد تاریخی و روایی فراوانی وجود دارد. طبرسی بنابر روایتی از امام صادق(ع) نقل کرده که ابیّ از جمله اولین گروه از اصحاب پیامبر(ص) بود که با خلافت ابوبکر و کردار او مخالفت ورزید و در مجلسی به ابوبکر اعتراض کرد و گفت: حقی را که خداوند برای دیگری قرار داده، پایمال نکن و آن را به اهلش واگذار و بیش از این بر وصیّ و برگزیده پیامبر خدا(ص) ستم روا مدار. به علاوه، طبرسی خطبه‌ای مفصل از ابیّ نقل کرده که در آن، به ابوبکر اعتراض کرده و به دفاع از علی(ع) و نقل فضایل آن حضرت پرداخته است.

از جمله آثار مهم ابیّ، مصحف ابی بن کعب و فضائل القرآن می‌‌باشد.

تاریخ وفات وی با اختلاف فراوان از ۱۹ تا ۳۶ هـ نقل شده که مشهورترین آن سال ۳۰ هـ است .

جستارهای وابسته

• طفیل بن ابی بن کعب (فرزند)
• محمد بن ابی بن کعب (فرزند)
• دانش تفسیر قرآن
• مفسران اهل سنت

منابع

1. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱