ابوضمضم

ابوضمضم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوضمضم در تراجم و رجال - ابوضمضم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

وی را ابوضیغم، ابوضمامه و ابو ضمره نیز گفته‌اند ولی مشهور ابوضضم است. در اینکه او پیش از اسلام می‌زیسته یا صحابی بوده، اختلاف است. صحابه‌نگاران، ابوضمضم را به دلیل روایتی درباره‌اش، صحابی خوانده‌اند. این روایت با عبارات گوناگون و از چند طریق از رسول خدا (ص) نقل شده است که به اصحاب فرمود: آیا ناتوانید از اینکه همانند ابو ضمضم باشید؟ گفتند: ابوضمضم کیست؟ رسول خدا (ص) فرمود: او کسی بود که پیش از ما می‌زیست و صبحگاهان (و به قولی به گاهِ بیرون رفتن از خانه) می‌گفت: خدایا! من در راه تو آبرویم را برای همه مردم صدقه قرار دادم یا می‌گفت: خدایا! من امروز آبروی خود را صدقه قرار می‌دهم برای کسی که به من ظلم کند یا دشنام دهد (یعنی او را می‌بخشم) یا خدایا! جانم و آبرویم را به تو بخشیدم. از این رو، در مقابل دشنام و ظلم دیگران واکنشی نداشت. در واقع تمام این تعابیر، از عفو و گذشت حکایت دارند و رسول خدا (ص) یاران خود را به این امر پسندیده فرا می‌خواند. به نظر می‌رسد این تشتت عبارات از آن رو است که نه یک مرتبه، بلکه به تصریح برخی مآخذ، رسول خدا (ص) به چندین بار این مسئله را مطرح کرده است. راویان حدیث هر کدام بنا به برداشتی که از واژه "تصدق" و "عرض" داشته‌اند، آن را در باب‌هایی چون عفو، صدقه، غیبت، حد قذف، حد شراب و اعمالی که در صبح و شب توصیه شده آورده‌اند و به آن استناد کرده‌اند. حتی در موضوع حد قذف، مستند فقهی قرار گرفته است. ابوداوود این روایت را از چند طریق نقل می‌کند و طریق حماد را صحیح‌تر می‌داند.

نخستین بار ابن عبدالبر وی را در شمار صحابه آورده و افزوده است حسن بصری و قتاده از ابوضمضم روایت کرده‌اند. نیز روایتی به همین مضمون از ابوهریره درباره فرد مسلمانی نقل کرده و گفته است: گمان می‌کنم او همان ابو ضمضم باشد.

گویا همین روایت ابوهریره، موجب اشتباه ابن عبدالبر و به تبع او ابن اثیر و ابن حجر شده است که بحث صحابی بودن ابوضمضم را مطرح کرده‌اند. با توجه به گزارش منابع، صحابی بودن ابوضمضم مردود است؛ زیرا زمانی که رسول خدا (ص) از صحابه می‌خواهد روش ابوضمضم را پیشه کنند، اصحاب می‌پرسند وی کیست. حضرت پاسخ می‌دهد: او پیش از آنان می‌زیسته است. بنابراین، ابوضمضم در آن هنگام درگذشته بوده و هیچ کدام از صحابه او را نمی‌شناخته‌اند و حسن بصری، قتاده و حتی ابوهریره نمی‌توانسته‌اند از وی روایت کنند. به همین دلیل ابن حجر می‌گوید: اگر رسول خدا (ص) تصریح نمی‌کرد او پیش از اصحاب می‌زیست، ابو ضمضم را کنیه "علبة بن زید انصاری" می‌دانستم؛ چرا که علبه نیز چنین عملی انجام داده است. همو به نقل از ابن فتحون (محمد بن خلف)، صحابی بودن ابو ضمضم را اشتباه و او را از مردمان پیش از اسلام می‌داند و می‌گوید: کسی که ابوهریره از وی روایت کرده، علبة بن زید است. اینکه کنیه علبه را ابوضمضم بدانیم صحیح نیست؛ زیرا کنیه وی ابو محمد است. از سوی دیگر، وی برای بیشتر صحابه شناخته شده بود و جای این گونه پرسش و پاسخ نیست. بنابراین، وجه جمع اقوال این است که ابوضمضم را به دلیل دعایی که می‌کرده و نیز تجلیل پیامبر، از موحّدان و زاهدان عصر جاهلی بدانیم که نبی اکرم (ص)، یاران خود را به کار پسندیده او تشویق کرده و علبة بن زید حارثی، به سفارش رسول خدا (ص) جامه عمل پوشانده و ابوهریره خبرش را گزارش کرده است.

منابع

1. غفوری، محمد، مقاله «ابوضمضم»، دانشنامه سیره نبوی ج۱