ذوالطول (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسم الهی است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ذوالطَّوْل از «ذو» به معنای صاحب و «طَوْل» به معنای فضل (افزون ساختن) ترکیب یافته است. اصل واژه طوْل از طول در مقابل قصر است؛ زیرا طولْ مستلزم کمال و افزونی است، چنان‌که لازمِ قصر، قصور و نقصان است؛ ولی هرگاه در مقدار به کار رود، مصدر آن طول است و وصفی که در این صورت کاربرد دارد، طویل است؛ هنگام کاربست آن در غیر مقدار، مصدرش طوْل است و وصفی که در این خصوص به کار می‌رود، طائل است. سرّ آنکه غنا نیز طوْل نامیده می‌شود همین نکته است که انسان در صورت ثروت به خواسته‌هایی دست می‌یابد که در حالت فقر نمی‌تواند، بنابراین آرزوهای وی در گستره بیشتری برآورده می‌شود، از این رو برخی طوْل را به گشاده‌دستی و فراخی مال معنا کرده‌اند.

تطاول نیز به معنای آشکار کردن طول یا طوْل است. برخی طوْل را به منّ (بخشیدن چیزی و نیکی کردن) یا اعطای نعمت دراز مدّت و تطوّل را به امتنان معنا کرده‌اند. بعضی نیز، اصل واحد در ماده طوْل را که در همه کاربردهایش مأخوذ است، امتداد معیّنی دانسته که در زمانِ حال وجود دارد و با این قید، مفهوم طوْل را از مفاهیم واژه‌های دیگری مانند دوام، استمرار و امتداد، جدا ساخته‌اند؛ زیرا در آنها امتداد نسبت به زمان آینده در نظر قرار می‌گیرد. ذوالطول از اسمای حسنای الهی است و در قرآن کریم یک بار و به همراه اسم‌های اللّه، عزیز، علیم، غافرالذنب، قابل‌التوب و شدیدالعقاب به کار رفته است: ﴿تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾، ﴿غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾ در روایات و ادعیه نیز اسم یاد شده به همراه اسم‌های اللّه ‌، ربّ، غفّار، المحسن المُجمل، المقتدر، ذوالجلال والاکرام، ذوالآلاء، ذاالمنّ و ذاالحول به کار رفته یا مضاف‌الیه آن (طَوْل) با اوصافی مانند عظیم و عمیم استعمال شده؛ نیز الفاظی از قبیل فضل، إنعام، قوّه، حول و عزّت بر آن عطف گردیده‌اند. برخی شارحان اسماء، «المتطوّل» را از اسمای الهی به شمار آورده‌اند..

تبیین اسم ذوالطول

سه معنا برای ذوالطول ذکر شده است:

1. مُنعم و بخشنده نعمت به بندگان. ذوالطول، اخص از مُنعم است، زیرا شامل نعمت‌های کوتاه مدّت یا ضروری نمی‌شود، از این‌رو برخی آن را به خدای افزون‌کننده نعمت، صاحب نعمت‌ها، رحمت‌ها و بخشش‌های طولانی و فراوان معنا کرده‌اند؛ و چون اصل بخشش نعمت از روی تفضّل و احسانی است که نسبت به آن استحقاقی نیست، ذوالطوْل را به صاحب تفضّل بر بندگان به نعمت‌هایی که شکر یکی از آنها از ایشان ساخته نیست، نیز به صاحبِ نعمتِ واسع ممتدّ بر بندگان از روی فضل و احسان تفسیر کرده و جودِ ذاتی خدا را سبب انتشار عطایا و فضل کثیر بر موجودات، بی‌منّت گذاشتن بر آنها دانسته‌اند، چنان که ذوالطول را به بخشیدن کمالاتی افزون بر استعدادات اصلی تفسیر کرده‌اند: ﴿وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ﴾. برخی اسم مذکور را به فضل و بخشش خدا درباره عقابی معنا کرده که بنده سزاوارش است؛ چه در دنیا یا در آخرت. بعضی نیز آن را به عموم نعمت‌هایی تفسیر کرده‌اند که در تنظیم امور زندگی دنیایی و آخرتی انسان بایسته‌اند.
2. دارای وسعت و بی‌نیازی، چنان‌که طول در آیه ﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ به معنای غنا و وسعت و مراد از ﴿مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا﴾ کسی است که مال بسیاری برای ازدواج با غیر کنیزان ندارد. بر اساس آیه یاد شده، وی چاره‌ای جز ازدواج با کنیزکان ندارد که هزینه کمتری دارد. در برخی روایات، نخست به بی‌نیازی خدا از اشیا و نیازمندی همه‌چیز به وی اشاره و سپس ذوالطول خوانده شده است، چنان‌که برخی معنای ذوالطول را خدایی دانسته‌اند که هرگونه خیری را که بخواهد به کسی بدهد، خود داراست، از این رو هیچ گونه کمبودی ندارد؛ برخلاف بندگان که ممکن است بخواهند چیزی را به کسی ببخشند؛ ولی آن را نداشته باشند. برخی دیگر به استناد اینکه معنای طوْل، امتدادی است که در حال حاضر موجود است برای آن مراتبی معتقد گشته‌اند که بالاترین آن، امتداد فعلیِ بی‌نهایت در وجود نامتناهی است و آن را مقصود از طوْل در خدا دانسته و افزوده‌اند مرتبه ضعیف طوْل، مُکنت ازدواج با زن‌های آزاد است.
3. برخی طوْل را به معنای قدرت و ذوالطول را در آیه ﴿غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾ درباره قدرت فراگیر الهی دانسته‌اند که منکران و کافران را احاطه و گرفتار عقاب می‌سازد، بنابراین شدّت عقاب وی برخاسته از قدرت یاد شده است: {{متن قرآن|شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ. بر اساس این دیدگاه، تفاوت طوْل با قدرت، در آن است که طوْل خصوصیّت بسط و امتداد در قدرت است و بدین لحاظ قدرت، اصل و اساس آن شمرده می‌گردد.

راز همراهی ذوالطول با برخی اسمای دیگر

در آیه ﴿غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾ پس از اشاره به تنزیل قرآن از جانب خدا ۴ اسم غافرالذنب، قابل التوب، شدید العقاب و ذوالطوْل پس از اسم علیم یاد شده که اشاره دارد تنزیل قرآن که بر پایه علم الهی است، بر مقتضای اسم‌های چهارگانه مذکور استوار است؛ زیرا همه انسان‌ها در اصل برخورداری از طوْل الهی و نعمت‌های پیوسته و در پی همِ خدا در زندگی دنیایی خود یکسان‌اند؛ ولی به لحاظ حیات آخرتی به دو گروه سعید و شقی قسمت می‌گردند و خدا چون آفریدگار انسان‌هاست، به جزئیات مخلوقات خویش آگاه است و به اقتضای غافرالذنب و قابل التوب بودن خود، توبه آنها را پذیرفته و ایشان را می‌بخشد و به اقتضای شدید العقاب بودنش، سزاواران عقوبت را عقاب می‌کند. بر این اساس، انسان‌ها نیازمند هدایت الهی‌اند، تا عدّه‌ای در پرتو پذیرش آن، مشمول مغفرت خدا شوند. در مقابل، گروهی نیز بر اثر ماندن در گمراهی سزاوار عقوبت وی گردند.

تنزیل قرآن کریم در جهت هدایت مذکور است، تا انسان در پرتو تعالیم آن با تنظیم نظام زندگی خویش، افزون بر برخورداری از نعمت‌های دنیایی، سعادت آخرتی خود را ضمانت کند و از ذیل طوْل و نعمت جاوید الهی در آخرت نیز برخوردار گردد: ﴿إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى﴾، ﴿وَإِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَالْأُولَى﴾، ﴿وَعَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ وَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ﴾، بنابراین غافرالذنب، قابل التوب و ذی الطول برای ترغیب و شدید العقاب برای ترساندن ذکر شده و همه آنها برای تحریک انسان‌ها بر اقدام به منویّات الهی از تنزیل قرآن کریم‌اند.

به دیده برخی هریک از اسمای مذکور در آیه یاد شده، به نوعی با مخلوقات به ویژه انسان و سرانجام کار وی ارتباط دارد؛ زیرا از یک سو در آفرینش ممکنات، علم و قدرت الهی نقش دارند، از این‌رو در آیه، دو اسم علیم و عزیز (قادرِ غالب) آمده است و از سوی دیگر، گناه و توبه فعل انسان‌اند؛ ولی بخشش گناه، کار خداست که یا با توبه انسان تحقق می‌یابد؛ یا با کار نیکی که گناه را محو می‌کند: ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ﴾ و اگر کسی بر تمرّد و عصیان خویش پای می‌فشارد، با عقاب شدید خدا روبه‌رو می‌گردد، از این رو در آیه، اسم‌های غافرالذنب، قابل التوب و شدید العقاب ذکر شده‌اند و از سوی سوم، خدا صاحب فضل است؛ زیرا عطای وی شامل همه انسان‌ها می‌شود؛ چه از او بخواهند یا نخواهند؛ نیز احسان نیکوکاران را به چندین برابرش پاداش می‌دهد، از این‌رو در آیه به اسم ذی الطول تصریح گشته است. گفته‌اند از سنّت‌های خداست که نخست با ذکر وعید می‌ترساند، تا بنده انکسار یابد و سپس با ذکر وعد و بشارت به فضل و رحمت خود تدارک می‌فرماید، ازاین رو در آغاز شدیدالعقاب فرمود، تا بنده به زاری و خواهش آید و ذی‌الطول را به آن پیوست کرد، تا در ناز و رامش (طرب) آید و بدین ترتیب، در ذکر اوصاف خویش میان جلال و جمال و قهر و لطف جمع فرمود؛ و چون در شدیدالعقاب ظهور فرمود، در طوْل عام تجلی کرد که با غافرالذنب و قابل‌التوب نیز تأیید گشته، در صورتی که برای شدید العقاب تأییدی در آیه ذکر نشده است و آن، نشانه سبقت رحمت الهی بر غضب اوست.

منابع

1. اسحاق‌نیا تربتی، سید رضا، مقاله «ذوالطول»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳