احمد بن ابی‌خلف

مقدمه

از غلامان امام رضا(ع). احمد بن ابی‌خلف یکی از بردگان امام رضا(ع) بود که به گفته کلینی، آن حضرت او، پدر، مادر و برادرش، عبدالله را با قرار مکاتبه‌ای، یعنی برابر قرادادی که بتواند قیمت خود را در زمان معینی پرداخت نماید، آزاد کرد. سپس وی را مأمور خرید بازار و امین دخل و خرج خانه خود کرد^[۱]. برخی این مأموریت از جانب امام را دلیلی بر وثاقت و امین‌بودن احمد دانسته‌اند^[۲]. کلینی در ادامه روایتی از او ذکر می‌کند که حاکی از انس و قرابتش با افراد خانه امام است. این روایت به شیوه و کیفیت بخور دادن هسته خرما توسط همسران آن حضرت اشاره دارد^[۳].

اما آنچه در این میان جای گفت‌وگو دارد آن است که در روایت پیش‌گفته، تنها از کنیه امام، یعنی ابوالحسن، سخن به میان آمده و چنان‌که دانسته است، این کنیه بین امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) و نیز امام هادی(ع) که البته در اینجا محل بحث نیست، مشترک است. هرجا که این کنیه به صورت مطلق آورده می‌شود، عمدتاً امام کاظم(ع) از آن اراده می‌شود. به همین علت، برخی مصداق ابوالحسن در روایت پیش‌گفته را آن حضرت دانسته و احمد را از غلامان ایشان به شمار آوردند^[۴]، اما دسته‌ای دیگر بر آن‌اند که مراد از ابوالحسن، حضرت رضا(ع) است، بی‌آنکه گواهی روشن و قابل استناد برای مدعای خویش اقامه کنند. بر همین اساس، احمد را از اصحاب و راویان این امام برشمرده‌اند^[۵]. البته با همه اینها هیچ روایتی از طریق وی از امام وجود ندارد و آنچه آمده صرفاً گزارشی تاریخی است و بنابراین، راوی خواندن وی اندکی مسامحی خواهد بود. شاید بتوان برای تعریف ابوالحسن به امام رضا(ع) در روایت پیش‌گفته دو دلیل ارائه کرد. یکی از آن دو دلیل، وجود علی بن ریان بن صلت است که روایت مذکور از طریق ایشان از احمد نقل شده است و چنان‌که معلوم است، ابن ریان بر اساس داده‌های روایی، راوی ابوالحسن ثالث امام هادی(ع) است^[۶] که با یک واسطه^[۷] و گاه با دو واسطه^[۸] از امام رضا(ع) نقل روایت می‌کند و در هیچ موردی از امام کاظم(ع) روایت ندارد. از این نکته می‌توان به مثابه شاهدی برای تعیین مصداق ابوالحسن بهره گرفت و او را امام رضا(ع) دانست. دلیل دیگر استناد به روایتی است که در آن سخن از ملاقات امام جواد(ع) با احمد است. بر اساس این روایت که کشی از قول ابو جلیل، ملقب به شاذان از احمد بن ابی خلف ذکر می‌کند، امام جواد(ع) در بیماری او به عیادتش رفت و در آنجا کتاب یوم و لیلة یونس بن عبد الرحمن را دید و پس از تورق آن دعایی در حق یونس که از اصحاب خاص امام رضا(ع) بود^[۹]، کرد و سه بار بر او رحمت فرستاد^[۱۰]. دسته‌ای به استناد همین گزارش، احمد را از راویان و اصحاب این امام دانسته‌اند^[۱۱].

دو نکته در این روایت قابل توجه است. اول آنکه در این روایت، بر اساس اولین منبع، احمد به عنوان “ظئر ابی جعفر” معرفی شده است^[۱۲] و “ظئر” در ادبیات عرب به کسی می‌گویند که در حق دیگری مهر و ملاطفتی مادرگون داشته باشد^[۱۳]. و در اینجا گویی احمد به امام جواد(ع) مهری زائد الوصف دارد و این می‌تواند معطوف به دینی باشد که نسبت به پدر آن حضرت، یعنی امام رضا(ع)، داشته است. دوم آنکه این روایت قرینه‌ای بر حیات فرهنگی احمد در این دوره است. البته مجموعه این ادله، صرفاً دیدگاه اول را می‌تواند تقویت کند، نه آنکه شاهدی استوار و خدشه‌ناپذیر باشد.

به هر حال، روایت ذکر شده در کتاب الکافی، به دیگر متون روایی و رجالی نیز راه یافت^[۱۴]، اما نمازی در کتاب خویش این روایت را به احمد بن ابی‌خلف اشعری نسبت داده است. به احتمال زیاد، وی احمد بن ابی‌خلف اشعری را با احمد بن ابی‌خلف مولی ابوالحسن، یکی دانسته^[۱۵]، هر چند این نظر را هیچ رجالی دیگری بیان نکرده است.

از احمد بن ابی‌خلف افرادی چون علی بن ریان بن صلت اشعری^[۱۶] و شاذان بن خلیل نیشابوری^[۱۷] روایت کرده‌اند.^[۱۸]^[۱۹]

منابع

واسعی، سید علی رضا و رضایی، طاهره، مقاله «احمد بن ابی‌خلف»، دانشنامه امام رضا ج۱

پانویس

↑ الکافی، ج۶، ص۵۱۸.
↑ تنقیح المقال، ج۱، ص۴۸؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۷۳.
↑ الکافی، ج۶، ص۵۱۸؛ بحار الأنوار، ج۴۸، ص۱۱۱.
↑ موسوعة المصطفی و العترة(ع)، ج۱۳، ص۳۶۸.
↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۷۳؛ الجامع لرواة و أصحاب الإمام الرضا(ع)، ج۱، ص۶۳.
↑ من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۶۵، ۵۵۴؛ الاستبصار، ج۲، ص۲۶۷؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۴۹.
↑ الکافی، ج۶، ص۴۳۵؛ بحار الأنوار، ج۳۰، ص۱۹۷.
↑ معانی الأخبار، ص۲۶۶.
↑ رجال النجاشی، ص۴۴۶؛ التحریر الطاووسی، ص۶۲۱.
↑ معرفة الرجال، ج۲، ص۷۸۰؛ رجال النجاشی، ص۴۴۶؛ الوافیة، ص۳۰۵؛ وسائل الشیعة، ج۲۷، ص۱۰۰.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۷؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۲۰.
↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۸۰.
↑ لسان العرب، ج۴، ص۵۱۵.
↑ بحار الأنوار، ج۴۸، ص۱۱۱؛ مرآة العقول، ج۲۲، ص۴۲۶؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۶۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۶.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۴۷.
↑ جامع الرواة، ج۱، ص۴۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۲۰.
↑ الوافیة، ص۳۰۵؛ وسائل الشیعة، ج۲۷، ص۱۰۰.
↑ منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق؛ أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبد الکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمةالأطهار(ع)، محمد باقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمد باقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۳۰۵ق)، بی جا، بی نا، بی تا، تنقیح المقال فی علم الرجال، عبدالله بن محمد حسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، اول، ۱۴۲۳ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق، الجامع لرواة و أصحاب الإمام الرضا(ع) علی، محمدمهدی نجف (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، اول، ۱۴۰۷ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۰۸ق؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ص) محمد باقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۰ اق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معانی الأخبار، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۳ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: بخش فقه مجمع پژوهش‌های اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۴۱۲ق؛ موسوعة المصطفی و العترة، حسین شاکری (معاصر)، قم، نشر الهادی، اول، ۱۴۱۷ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق؛ الوافیة فی أصول الفقه، عبدالله بن محمد خراسانی معروف به فاضل تونی (۱۰۷۱ق)، تحقیق: سید محمد حسین رضوی کشمیری، قم، مجمع الفکر الإسلامی، اول، ۱۴۱۲ق.
↑ واسعی، سید علی رضا و رضایی، طاهره، مقاله «احمد بن ابی‌خلف»، دانشنامه امام رضا ص ۶۵۴.

[1] الکافی، ج۶، ص۵۱۸.

[2] تنقیح المقال، ج۱، ص۴۸؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۷۳.

[3] الکافی، ج۶، ص۵۱۸؛ بحار الأنوار، ج۴۸، ص۱۱۱.

[4] موسوعة المصطفی و العترة(ع)، ج۱۳، ص۳۶۸.

[5] أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۷۳؛ الجامع لرواة و أصحاب الإمام الرضا(ع)، ج۱، ص۶۳.

[6] من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۶۵، ۵۵۴؛ الاستبصار، ج۲، ص۲۶۷؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۴۹.

[7] الکافی، ج۶، ص۴۳۵؛ بحار الأنوار، ج۳۰، ص۱۹۷.

[8] معانی الأخبار، ص۲۶۶.

[9] رجال النجاشی، ص۴۴۶؛ التحریر الطاووسی، ص۶۲۱.

[10] معرفة الرجال، ج۲، ص۷۸۰؛ رجال النجاشی، ص۴۴۶؛ الوافیة، ص۳۰۵؛ وسائل الشیعة، ج۲۷، ص۱۰۰.

[11] معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۷؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۲۰.

[12] اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۸۰.

[13] لسان العرب، ج۴، ص۵۱۵.

[14] بحار الأنوار، ج۴۸، ص۱۱۱؛ مرآة العقول، ج۲۲، ص۴۲۶؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۶۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۶.

[15] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۴۷.

[16] جامع الرواة، ج۱، ص۴۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۲۰.

[17] الوافیة، ص۳۰۵؛ وسائل الشیعة، ج۲۷، ص۱۰۰.

[18] منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق؛ أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبد الکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمةالأطهار(ع)، محمد باقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمد باقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۳۰۵ق)، بی جا، بی نا، بی تا، تنقیح المقال فی علم الرجال، عبدالله بن محمد حسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، اول، ۱۴۲۳ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق، الجامع لرواة و أصحاب الإمام الرضا(ع) علی، محمدمهدی نجف (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، اول، ۱۴۰۷ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۰۸ق؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ص) محمد باقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۰ اق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معانی الأخبار، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۳ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: بخش فقه مجمع پژوهش‌های اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۴۱۲ق؛ موسوعة المصطفی و العترة، حسین شاکری (معاصر)، قم، نشر الهادی، اول، ۱۴۱۷ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق؛ الوافیة فی أصول الفقه، عبدالله بن محمد خراسانی معروف به فاضل تونی (۱۰۷۱ق)، تحقیق: سید محمد حسین رضوی کشمیری، قم، مجمع الفکر الإسلامی، اول، ۱۴۱۲ق.

[19] واسعی، سید علی رضا و رضایی، طاهره، مقاله «احمد بن ابی‌خلف»، دانشنامه امام رضا ص ۶۵۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]