بحث:آیه مودت در قرآن

مقدمه

درباره استثنای ﴿إِلَّا الْمَوَدَّةَ﴾ دو قول گفته شده است:

1. این استثناء منقطع است، زیرا مودت اهل‌بیت به وسیله اسلام واجب شده است، بنابراین پاداش رسالت نیست.
2. اینکه استثناء متصل است و معنی آن است که من از شما در مقابل رسالتم مزدی درخواست نمی‌کنم مگر مودت اهل‌بیتم که همین مودت را مزد خودم قرار داده و به آن رضایت دارم، مثل آنکه تو از دیگری درخواستی می‌کنی، آن شخص می‌خواهد به شما نیکی کند به او میگویی: تو اگر میخواهی نسبت به من نیکی کنی، نیازم را برطرف کن، بنابراین احتمال دارد معنی آیه این‌گونه باشد که من برای رسالتم چیزی از شما درخواست نمی‌کنم مگر دوست داشتن اهل‌بیتم را که این نیز، سودش به خودتان باز می‌گردد، پس مانند آن است که بفرماید: من از شما اساساً مزدی درخواست ننموده‌ام همچنان که بیان آن در تفسیر آیه ﴿مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ﴾ آمده است. به گفته طبری در بسیاری از روایات اهل تسنن نیز، ﴿قُرْبَى﴾ به نزدیکان پیامبر اکرم (ص) تفسیر شده است. خود ایشان نیز، همین نظر را برگزیده و برخی از این روایات را گزارش کرده است. سیوطی نیز برخی از آن روایات را آورده است. با توجه به آنچه گذشت این آیه دلالت دارد بر اینکه اجر رسالت پیامبر این است که خویشان او را دوست داشته باشیم و مصداق خویشان پیامبر، حضرت زهرا و امیرمؤمنان و فرزندان معصوم او (ع) هستند و این اجر در واقع در راستای هدایت مردم و سعادت آنان است.

تفسیر آیه

مفسران تفسیرهای متفاوتی برای آیۀ مودت نقل کرده‌اند از جمله:

1. معنای‌ «قربی» تقرب به خداوند است و «مودة فی القربی» به معنای مودت به خدا از راه تقرب به او و از گذر طاعت است. بنابراین، مراد آیه این است: من مزدی از شما نمی‌خواهم مگر اینکه از راه تقرب به خدا، بدو مودت ورزید. اما این تفسیر نادرست است؛ زیرا معنای آیه بنابر آن چنین می‌شود: «از شما می‌خواهم اطاعت خدا را دوست بدارید». در حالی که معنای درست این است: «از شما می‌خواهم خدا را اطاعت کنید نه اینکه تنها آن را دوست بدارید»؛ چون تقرب به خدا را حتی مشرکان دوست داشتند و بتان را به همین جهت می‌پرستیدند.
2. واژۀ «قربی» به معنای خویشاوندی است؛ نه خویشاوندان. قریش، پیامبر (ص) را تکذیب و با او دشمنی می‌کردند. از این رو، خداوند متعال دستور داد پیامبر (ص) از آنان بخواهد اگر ایمان نمی‌آورند، دست کم دشمنی نکنند؛ زیرا با پیامبر (ص) خویشاوندند. این تفسیر نیز مردود است؛ زیرا درخواست مزد جایی درست است که کسی کاری برای کسانی انجام دهد و سودی به آنها رسانَد و در اینجا چنین نیست. مشرکان قریش هدایت نیافته و ایمان نیاورده بودند؛ بلکه دشمنی نیز می‌کردند. اگر کسی بگوید آنان ایمان آورده بودند باید گفت: در این صورت، دیگر دشمنی تحقق ندارد تا پیامبر از آنان بخواهد به عنوان اجر، از آن دست بردارند
3. مراد از «قربی» همان خویشاوندی است؛ اما خطاب آیه به قریش نیست؛ بلکه به انصار است؛ زیرا پیامبر (ص) از سوی مادر با آنان خویشاوند بود<refروح المعانی‌، ج۲۵، ص ۳۰.</ref>. این برداشت نیز نادرست است؛ زیرا محبت انصار به پیامبر (ص) چنان بود که نیازی به سفارش نداشت. آنان پیامبر را از مکه به شهر خویش بردند، گرامی‌اش داشتند و پیمان بستند همچون خانواده خویش از او دفاع کنند. چنین نیز کردند.
4. خطاب آیه به قریش است و مراد از مودت به قربی مودت به سبب خویشاوندی است؛ اما مودت پیامبر (ص) به قریش، نه مودت قریش به پیامبر (ص). معنای آیه در این صورت چنین می‌شود: «من در برابر کوششم، هیچ نمی‌خواهم؛ ولی محبت من به شما روا نمی‌دارد که در گمراهی رهایتان کنم». اشکال تفسیر این است که با حد و مرزی که خداوند برای دعوت و هدایت گذاشته، سازگار نیست؛ زیرا خداوند در قرآن کریم، وظیفۀ پیامبر (ص) را تنها دعوت دانسته و به او فرموده است هدایت به دست تو نیست و تنها از آنِ من است. همچنین فرموده است: «پیامبر نباید از اینکه کفار دعوت او را نمی‌پذیرند، اندوهگین شود و خود را به سختی اندازد. وظیفۀ او تنها ابلاغ است»
5. مراد از «قربی» خویشاوندان مردم است. بدین ترتیب معنای آیه چنین می‌شود: «هیچ مزدی از شما نمی‌خواهم جز آنکه با خویشانتان مهربانی کنید». اما این تفسیر نیز نادرست است؛ زیرا در فرهنگ اسلامی محبت به نزدیکان به صورت مطلق پسندیده نیست؛ بلکه تابع شرط‌هایی است. بنابراین، سیاق آیه چنان است که نمی‌تواند مخصص یا مقید آیۀ قربی باشد. دیگر آنکه اگر محبت، محبتی خاص است دیگر نمی‌توان همۀ قریش یا مخاطبان دیگر را بدهکار پنداشت و آنان را به پرداخت چنین مزدی موظف دانست
6. نظریۀ شیعه این است که مراد از «مودت به قربی» دوستی با خویشاوندان ویژۀ پیامبر (ص) است. این خویشاوندان عبارت‌اند از همان عترت و اهل بیت. چنانچه روایاتی را که «مودت به قربی» را به دوستی عترت و اهل بیت تفسیر کرده‌اند به روایاتی که مردم را در فهم قرآن به اهل بیت ارجاع می‌دهند پیوند دهیم، شکی نمی‌ماند که مراد از مزد رسالت، محبتی است که با آن مردم به اهل بیت مراجعه می‌نمایند و آنها را مرجع علمی و عملی خود قرار می‌دهند و از این گذر با راهنمایان راستین خویش پیوند می‌خورند و به سعادت دنیوی و اخروی می‌رسند.

اشکالات بر تفسیر شیعه از آیه

برخی مخالفان بر تفسیر شیعه اشکالاتی وارد کرده‌اند از جمله:

1. برخی گفته اند: این تفسیر متهم ساختن پیامبر (ص) است به اینکه همانند دیگر مردم برای آینده خویشان و فرزندان خود نگرانی می‌کند و دین خدا را وسیلۀ معاش و ارتزاق آنان می‌سازد. این‌ اشکال مردود است؛ زیرا سود پیوند مردم با عترت، به خود آنان می‌رسد نه به عترت. پیامبر (ص) در حقیقت، نگران مردم بوده است نه خاندان خویش.
2. برخی دیگر گفته‌اند: اگر مراد از قربی عترت پیامبر (ص) است با آیۀ‌ ﴿وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ﴾ ناسازگار است. بطلان این اشکال نیز روشن است؛ زیرا مودت اهل بیت (ع) بنابر نظریۀ شیعه از باب مجاز "اجر" خوانده می‌شود و در حقیقت، سودی که در این میان پدید می‌آید نصیب مردم می‌شود نه عترت. علاوه بر آنکه آیه مدنی است و مسلمانان مدینه هم به عصمت پیامبر (ص) معتقد بودند و چنین اتهام‌هایی را در حق پیامبر (ص) به هیچ وجه وارد نمی‌دانستند و اگر هم بتوان این اتهام را محتمل دانست، باید در بسیاری آیات دیگر نیز آن را ملحوظ داشت؛ همانند جایی که قرآن اطاعت مطلق از پیامبر (ص) را واجب می‌داند و همچنین است آیه خمس و ازدواج‌های پیامبر (ص).