تفسیر الحبری (کتاب)
تفسیر الحبری کتابی است که با زبان عربی به بررسی، بحث و تفسیر قرآن کریم می‌پردازد. این کتاب به قلم حسین بن حکم حبری کوفی نوشته شده و انتشارات مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث نشر آن را به عهده داشته است.[۱]
| تفسیر الحبری | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | حسین بن حکم حبری کوفی |
| موضوع | تفسیر |
| ناشر | انتشارات انتشارات مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث |
| محل نشر | بیروت، لبنان |
| سال نشر | ۱۴۳۳ ق، ۲۰۱۲ م، ۱۳۹۱ ش |
| چاپ | ۱ |
| تعداد صفحه | ۹۶۹ |
دربارهٔ کتاب
منظور از الحبری در این عنوان ابوعبدالله حسین بن حکم بن مسلم کوفی متوفای ۲۸۱ ه. ق است. وی تفسیری داشته است که حاکم حسکانی در شواهد التنزیل با عنوان تفسیر الحبری از آن یاد کرده و گفته است: نسخه‌ای قدیمی از آن را در مرو دیده‌ام[۲]، و روایاتی را از آن نقل کرده است[۳].
ابن شهر آشوب از شخصی با عنوان الحبری یاد کرده و گفته است: کتاب «ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع)» داشته است[۴] و به گمان قوی الحبری، حسین بن حکم الحبری، و کتاب ما نزل من القرآن فی اهل البیت همین تفسیر است[۵]، به‌خصوص که در مقدمۀ این تفسیر که در سال ۱۳۹۵ با همین نام در قم چاپ شده، به قلم سید احمد حسینی آمده است: «نام این تفسیر در نسخه‌ها و مصادر، مختلف نقل شده است. در برخی نسخه‌ها ما نزل من القرآن فی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) و در برخی تنزیل الایات المنزلة فی مناقب اهل البیت است و ابن شهر آشوب آن را ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع) نامیده است، ما نیز این نام را برای این کتاب مناسب‌تر دانسته و آن را به همین نام می‌نامیم»[۶].
در سال ۱۴۰۸ ه. ق کتابی با عنوان تفسیر الحبری در ۶۹۶ صفحه چاپ و منتشر شده است[۷]. حدود ۲۱۱ صفحۀ آن مقدمه‌ای است که سید محمد رضا حسینی جلالی در معرفی مؤلف، کتاب، نسخه‌های خطی به‌دست آمده از آن و راویان کتاب و مصادر مورد اعتماد آن و برخی مطالب دیگر نوشته است[۸]. حدود ۱۰۰ صفحۀ آن متن تفسیر الحبری است که ۷۱ حدیث و اثر تفسیری را در ارتباط با ۶۵ آیه از ۲۴ سورۀ قرآن دربر دارد[۹]، و حدود ۴۴ صفحه آن ۲۹ روایت است که در تفسیر الحبری نبوده، ولی در کتاب‌های دیگر[۱۰] از طریق مؤلف آن (حسین بن حکم حبری) نقل شده که آقای سید محمد رضا حسینی جلالی (محقق این تفسیر) آنها را نیز به‌عنوان مستدرک این تفسیر به این کتاب ملحق کرده است[۱۱] و ۳۲۲ صفحۀ آن تخریج روایات تفسیر و فهرست‌هایی است که آقای جلالی برای کتاب تهیه کرده است[۱۲]؛ بنابراین، فقط ۱۰۰ صفحه از این کتاب تفسیر الحبری است و بقیه مطالبی می‌باشد که آقای جلالی در این کتاب آورده است.
برخی از ۷۱ حدیث و اثری که در متن تفسیر الحبری آمده، مانند حدیث ۲ و ۳، به آیۀ معینی اختصاص ندارد و در مورد کل قرآن یا بخشی از آیات آن است؛ اما بیشتر آنها در بیان سبب یا شأن نزول و یا تأویل و بیان مصداق برخی آیات می‌باشد. از نظر محتوا تمام ۷۱ حدیث متن جز چهار حدیث (۲۷، ۲۸، ۲۹ و ۳۱) و ۲۹ حدیث مستدرک جز شش حدیث (۷۴، ۷۶، ۸۴، ۸۹، ۹۲ و ۹۴) فضیلتی از امام علی (ع) را به صورت خاص یا به صورت عام و مشترک با افراد بیان کرده و آیات را با فضیلت آن حضرت ارتباط داده است و در مجموع، محتوای نود حدیث از صد حدیث متن و مستدرک در بیان فضیلت امام علی (ع) و اهل بیت پیامبر (ع) و تأویل آیات به آنان و مخالفان و دشمنان آنان است و ازاین‌رو، این تفسیر را می‌توان تفسیر روایی با رویکرد به فضائل امام علی (ع) نامید.
از نظر سند، حدود ۲۱ حدیث از آن ۷۱ حدیث ادامۀ حدیث‌های پیشین و سند و گویندۀ آنها سند و گویندۀ حدیث‌های پیشین است[۱۳] و چون ادامۀ سخن گویندۀ حدیث، دربارۀ آیۀ دیگر بوده، در این کتاب حدیث مستقل به شمار آمده است[۱۴] و تمام آن روایات به واسطۀ «علی بن محمد» از حبری نقل شده است و شخص آخر سند که محتوای حدیث از وی نقل شده، در پنجاه حدیث ابن عباس[۱۵]، و در پنج حدیث ام سلمه[۱۶]، در چهار حدیث امام علی (ع)[۱۷]، در دو حدیث رسول خدا (ص)[۱۸]، و در دو حدیث ابو سعید خدری[۱۹]، در دو حدیث ابو الحمراء[۲۰]، در یک حدیث جابر[۲۱]، در یک حدیث انس بن مالک[۲۲]، در یک حدیث اسماء بنت عمیس[۲۳]، در یک حدیث امام سجاد (ع)[۲۴]، در یک حدیث امام باقر (ع)[۲۵] و در یک حدیث عبدالله بن محمد بن حنفیه[۲۶] می‌باشد.
آقای جلالی محقق این تفسیر برحسب آنچه در مقدمه بیان کرده است، متن این تفسیر را از دو نسخۀ خطی آن، یکی در کتابخانۀ طشقند روسیه و دیگری در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران و مقابلۀ آن دو با یکدیگر و با متن روایاتی که فرات کوفی، حاکم حسکانی و سید هاشم بحرانی در کتاب‌هایشان از این تفسیر یا مؤلف آن نقل کرده‌اند، به‌دست آورده است[۲۷].
باتوجه به اینکه صدور این تفسیر از مؤلف و استناد آن به وی نه با نقل متواتر ثابت و نه از طریق موثق به ما رسیده است، صحت سند هیچ‌یک از روایات و آثار آن قابل اثبات نمی‌باشد، به‌ویژه که خود حبری در کتاب‌های معتبر رجال‌شناسان شیعه توثیق نشده و وثاقت وی نزد شیعه نامعلوم است؛ اما بسیاری از این روایات و آثار با اندکی تفاوت در کتاب‌های دیگر نیز آمده[۲۸] و چه‌بسا برخی از آنها در کتاب‌های دیگر با سند معتبر نقل شده باشند و یا از قراین و کثرت طرق نقل آنها، به صدور بسیاری از آنها اطمینان حاصل شود؛ بنابراین، در تفسیر و تأویل آیات فقط به آنچه از این روایات که در کتاب‌های دیگر سندی معتبر داشته باشد و یا به صدور آنها اطمینان حاصل شود، می‌توان استناد کرد و در غیر این صورت، فقط در حد تأیید و تکثیر منابع می‌توان از آنها بهره گرفت و این نکته درباره ۲۹ حدیث مستدرک تفسیر نیز جریان دارد.[۲۹]
فهرست کتاب
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
دربارهٔ پدیدآورنده
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
پانویس
- ↑ وبگاه نیل و فرات
- ↑ ر. ک: حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۹۶، ذیل آیه ۲۵۶ سوره بقره، ح۱۱۳.
- ↑ ر. ک: حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۱۲، رقم ۱۲۴ و ص۱۱۵، رقم ۱۲۶، ص۱۷۵، رقم ۱۸۶، و ج۲، ص۸۸، رقم ۷۱۲، و ص۴۷۲، رقم ۱۱۴۵. سید احمد حسینی فرموده است: حاکم حسکانی روایاتی را از حبری نقل کرده که در این کتاب نیست و آن روایات را که نه عدد است در مقدمه‌اش بر این تفسیر آورده است (ر. ک: حبری الکوفی، ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع)؛ ص۲۳-۲۶).
- ↑ ر. ک: ابن شهر آشوب، معالم العلماء؛ ص۱۴۴، رقم ۱۰۱۵.
- ↑ در اینکه حبری دو کتاب داشته یکی التفسیر و دیگری ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع) یا یک کتاب داشته که از آن با دو عنوان یاد می‌شده اختلاف است (ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، مقدمه سید محمد رضا حسینی جلالی، ص۸۱؛ حبری الکوفی، ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع)؛ مقدمه سید احمد حسینی، ص۱۹).
- ↑ ر. ک: حبری الکوفی، ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع)، ص۱۷.
- ↑ این تفسیر در سال ۱۳۹۴ بدون تحقیق در نجف اشرف مطبعة النعمان و در سال ۱۳۹۵ ه.ق با نام ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع) با تحقیق سید احمد حسینی اشکوری در قم چاپخانۀ مهر استوار به چاپ رسیده است (ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ص۱۲؛ ایازی، شناخت‌نامه تفاسیر، ص۸۱).
- ↑ ر. ک: تفسیر الحبری، ص۱۷-۲۲۸.
- ↑ ر. ک: تفسیر الحبری، ص۲۳۰-۳۳۱، در چاپ ۱۳۹۵ ه.ق متن تفسیر ۴۸ صفحه است (ر. ک: حبری، ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع)، ص۴۰-۹۸).
- ↑ مانند: تفسیر فرات الکوفی، السنن دار قطنی، شواهد التنزیل حسکانی، مناقب خوارزمی، بحار الانوار و تفسیر ابن حجّام.
- ↑ ر. ک: تفسیر الحبری، ص۳۳۰-۳۷۴.
- ↑ ر. ک: تفسیر الحبری، ص۳۷۵-۶۹۶.
- ↑ مانند تفسیر الحبری، ح۶، ۷، ۸، ۱۲، ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۹، ۲۳، ۲۴، ۲۵، ۲۷، ۳۰، ۳۱، ۳۲، ۳۳، ۳۴، ۳۵، ۴۴، ۴۶ و ۴۹.
- ↑ و ازاین‌رو در چاپ دیگر که با نام ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع) با تحقیق سید احمد حسینی چاپ شده، عدد روایات ۵۱ ذکر شده است (ر. ک: حبری، ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع)؛ ص۱۷).
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۳-۱۲، ۱۴-۲۰، ۲۲-۲۷، ۲۹-۳۵، ۳۷، ۳۸، ۴۰، ۴۲-۴۶، ۴۸، ۴۹، ۵۶، ۶۰-۶۲، ۶۴، ۶۶ و ۶۸-۷۱.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۵۰-۵۴.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۲، ۳۶، ۴۷ و ۶۵.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۱ و ۳۹.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۱۳ و ۵۵.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۵۷ و ۵۹.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۶۳.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۵۸.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۶۷.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۲۸.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۴۱.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۲۱.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ص۱۶۸-۱۷۹ و ۲۰۷ و ۲۰۸.
- ↑ ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ص۳۷۵-۵۴۲ (التخریجات).
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۴۶۴ -۴۶۶.