سلام در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سلام است. "سلام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سلام در قرآن - سلام در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

منظور ادبی است که پیامبر در برابر خود نشان می‌دهد و یا روشی است که خدا به پیامبر آموزش می‌دهد. سلام و ادب زبانی که وسیله گفتگو و تفاهم را برقرار می‌کند و تندرستی و سلامت مخاطب را با این بیان خواهان می‌شود، این دستورات اخلاقی بر مبنایی و اهدافی اخلاقی تشریع و تأکید شده که تنها در ادیان ابراهیمی سابقه دینی دارد، و مهم‌ترین پیام آن ابراز و ابلاغ سلامتی به انسان‌ها و ایمنی از سوی موحدان به انسان‌های دیگر است که ما سرجنگ و نزاع با کسی نداریم. همچنین سلام دهنده، به احترام به طرف مقابل خود ابراز دوستی می‌کند، مانند تحیت فرزند به پدر و مادر، یا استاد، یا کسی که حقی به گردن او دارد، خدمتی انجام داده و یا در آینده امید به خدمتی است. و گاه در آن نوعی پیام سلامتی از سوی خدا و ابراز محبت است.

در قرآن ۳۰ بار واژه سلام "۲۲ بار سلام و ۸ بار سلامی" در مراتب و مخاطبان و اهداف مختلف بکار رفته است. این سلام‌ها، نه تنها پیش از اسلام در جزیرة العرب معمول بوده و اسلام آن را امضا کرده، بلکه به تتمیم و توسعه مکارم اخلاقی ادب ملاقات پرداخته و فرموده است: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾ چون به شما درود گفته شد، شما به صورتی بهتر از آن درود بگویید، یا همان را - نه کمتر - در پاسخ برگردانید، که خدا همواره به هر چیزی حسابرس است.

همچنین کلمه سلام به معنای سلامتی برای مخاطب در برابر تعبیرهای دیگر ملت‌های موحد وجود داشته و پیامبران پس از ابراهیم از آن استفاده می‌کرده‌اند. با این کلمه شعار سلامتی و ابراز بیان امنیت را به مقابل خود را می‌داده‌اند، و چون بار ارزشی می‌دهد که مؤمن و موحد سر جنگ و نزاع با دیگران ندارد و نمی‌خواهد امنیت دیگران را به خطر بیاندازد، ادبی متعالی و فضیلتی اخلاقی در ادیان ابراهیمی است.

سلام در فرهنگ اسلامی کرنش و پرستش نیست. در این دسته از آیات، از سلام خدا و سلام ملائکه و سلام پیامبران شروع می‌شود تا به سلام مؤمنان به یکدیگر می‌رسد. تلاش پیامبر اسلام برای آموزش مسلمانان این بوده که به لحاظ اخلاقی بتوانند با دیگران ارتباط سالم و منطقی و عاطفی برقرار کنند و ارزش‌ها و چارچوب آن را رعایت کنند. به عنوان بُعد ایجابی عطوفت و مهربانی و دوستی و محبت و ارتباط سالم باشد و در بُعد سلبی، کرنش نکردن و ستایش و تملق ننمودن و هدفی غیر انسانی نداشتن و در تأیید ظلم و جبهه دشمن قرار نگرفتن است.

﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

نکته: البته قید: ﴿يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا﴾ برای سلام کردن نیست، قید برای: ﴿كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ است. وانگهی قید احترازی نیست، تا مخصوص پیامبران یا مؤمنان باشد. بنابراین پیامبر مأموریت الهی دارد که هرکس پیش او می‌آید، سلام کند. این تعلیم از فرستاده خدا آغاز می‌شود و شامل همه افرادی می‌شود که در موقعیت بالایی قرار دارند و توقع دارند که دیگران به آنان سلام کنند.

﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾

﴿فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ﴾

﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾

نکته:

1. آغاز ارتباط مسلمانان با پیامبر با کلمه سلام است «﴿فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ﴾ ... ﴿وَقُلْ سَلَامٌ﴾» وهمچنین رابطه مسلمانان با هم با سلام شروع و ختم می‌شود.
2. تعلیم می‌دهد که بندگان خدا با نادانان سلام کنند و بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که روی زمین به نرمی گام بر می‌دارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت باسلام پاسخ می‌دهند و عباد رحمن در مقابل برخورد جاهلانه پاسخشان فقط سلام است: «﴿وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾»

نکته مهم این است که رابطه باصلح، دوستی و سلامت، آرامش شروع می‌شود و ادامه پیدا می‌کند و دقیقا مبارزه عملی است که با دشمنان که اسلام را دین خشونت و مسلمانان را خشن معرفی می‌کنند.

﴿فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً﴾

نکته: از آن طرف، به مؤمنان دستور می‌دهد: «﴿فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ﴾» چون به خانه‌هایی در آمدید، به یکدیگر سلام کنید، نه هر سلامی؛ بلکه درودی که نزد خدا مبارک و خوش است. در این دستور به صورت کلی تعلیم داده، که جنبه مکانی دارد. یعنی وقتی وارد خانه‌ای می‌شوید، بر صاحب خانه سلام کنید؛ زیرا سلام در هنگام عبور در مکان‌های عمومی، مانند خیابان و اداره و مسجد و مانند آن مرتبه‌ای دیگر است؛ زیرا مسلمانی که به درب خانه‌ای دیگری می‌رود، بسا شخص نمی‌داند که برای چیست و آیا نگران زاست که دستور رسیده با سلام باشد.

﴿وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِي الْجَاهِلِينَ﴾

نکته: از اهداف این گونه سلام ترویج روحیه بردباری و تحمل مخالفان و به ویژه نادایان است؛ زیرا می‌فرماید: و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی‌تابند و می‌گویند: کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای مصاحبت نادانان نیستیم. و هنگامی که این پیامبر سخن ناشایست و لغو می‌شنود، از سوی خدا مأموریت می‌یابد که باز سلام کند:

﴿وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ﴾

نکته: این داستان سلام و آموزش آن حتی در قیامت هم ادامه دارد و اصحاب بهشت به دیگران سلام می‌کنند؛ زیرا با سلام در قیامت که ماموران بهشت به انسان‌های نیک سلام می‌کنند و پاداش کریمانه الهی را یاد آور می‌شوند.

﴿دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾

نکته: بیان قرآن، استفاده پیامبران از سلام در دعوت است که وسیله مهمی بوده تا در همه مراحل و سختی‌ها و برخوردهای شکننده از آن بهره ببرند، چه مخاطبان بپذیرند و چه نپذیرند، خوب سخن بگویند و یا بد سخن بگویند. بلکه در جایی که نپذیرند باز تعبیر سلام به عنوات تحیت آنان به مخالفان بوده است. از سوی دیگر نیایش آنان در آنجا ﴿سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ﴾ خدایا! تو پاک و منزهی و درودشان در آنجا سلام است، و پایان نیایش آنان این است. که: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. ستایش ویژه پروردگار جهانیان است.

﴿سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾.

نکته: سلام وسیله تسلی دادن است، زیرا به کسانی که دچار سختی و مصیبت می‌شوند، امیدواری بدهید و از آینده خوب آنان که در برابر ناملایمات صبر می‌کنند، سلام بگویید: ﴿سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾ و به آنان می‌گویند: «درود بر شما به پاداش آنچه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای!

﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ﴾

﴿وَأُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ﴾

﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾

﴿وَسَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾

﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾

﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾

﴿تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْرًا كَرِيمًا﴾

﴿سَلَامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ﴾

﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ﴾

﴿سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾

﴿سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ﴾

﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾

﴿وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ﴾

﴿وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ﴾

نکته: در وارد شدن گروه‌های بهشتی دربانان بهشت سلام می‌کنند.

﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ﴾

نکات: در این دسته از آیات هم به صورت کلی دستور به سلام و سلامت و دعوت به صلح و دوستی میان مؤمنان داده شده، و هم به یکایک پیامبران و یا برخی از پیامبران به طور مشخص سلام داده شده است و یا به مؤمنان گفته شده که به پیامبر سلام کنند. یا با نقل از ملائکه به انبیای پیشین مانند ابراهیم عرضه سلام شده است. مفهوم این دسته از آیات این است که پیامبر راه دوستی و گذشت را برای دیگران باز می‌کند.

در نتیجه، سلام روشی با مشی میانه‌روی و تعادل در ارتباط اجتماعی است، به این معنا که نه صلح کل با دوست و دشمن، و ظالم و مظلوم است. و نه سر جنگ با همه دارد و تخم عداوت وکینه می‌پاشد، و به دلیل اختلاف اعتقادی و فکری سر دشمنی و غضب دارد. بر این اساس قلمرو سلام، انسانیت و اخلاق برای همه است. هیچ کسی از سلام موافق و مخالف مستثنی نیست و هر کس که تلقی برتری جویی و سر جنگ ندارد، سلام بر او مشتمل است. موحدان و مؤمنان با خود و دیگران سلام می‌کند.

1. ﴿فَسَلَامٌ لَكَ مِنْ أَصْحَابِ الْيَمِينِ﴾
2. ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾
3. ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾
4. ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَيَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾

نکات: در آیات فوق این محورها تأکید شده است:

1. درود سلام اصحاب یمین بر پیامبر.
2. درود و سلام و تحییت خدا و ملائکه و مؤمنین بر پیامبر.
3. تحیت پیامبر به مؤمنان گناهکار هنگام حضور آنان نزد ایشان: ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾
4. تحیت منافقان و یهود بر پیامبر به هنگام ملاقات آنان با آن حضرت تحیتی مردود از سوی خداوند اعلام شده است: ﴿إِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَيَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس