ترتیل در قرآن
مقدمه
ترتیل در سه معنا به کار رفته است:
- خوب و منظّم خواندن.
- شمرده و فصیح خواندن
- با دقت و مرتب بودن.
از این ماده چهار بار و در دو آیه از قرآن آمده که دو بار به صورت فعلی و دو بار به صورت مصدری است: ﴿ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا﴾[۱]، ﴿وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾[۲]. راغب گوید: ترتیل یعنی به سهولت و درستی و با تأنّی کلمات را ادا کردن. ﴿ رَتِّلِ﴾ یعنی آن چیز را منظم، هماهنگ و زیبا در کنار هم قرار داد[۳].
فاضل گروسی در کتاب تجوید استدلالی‌اش گوید: از علی بن ابی طالب(ع) سؤال کردند معنای ترتیل را، فرمود: «أَنَّهُ حِفْظُ اَلْوُقُوفِ وَ بَيَانُ اَلْحُرُوفِ»، «ترتیل یعنی دانستن وقف‌ها و نیکو ادا کردن حروف» و حفظ وقوف عبارت است از دانستن وقف‌ها و فرق گذاشتن بین وقف حَسَن و تامّ و وقوف لازم و حرام و وقف غفران و کفران. بیان حروف نیز اشاره است به صفات ذاتی و عرضی و ادغام و اِخفات و اظهار و مدّ لازم و جائز و مستحب از حروف و صفات مستحسن تجویدی قرائتی[۴].
مفسران، تعبیر ﴿عَلَى مُكْثٍ﴾[۵] را به تلاوت با ترتیل، تفسیر کرده‌اند[۶]؛ ﴿وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا﴾[۷].
شیخ کلینی در الکافی، کتاب فضل القرآن، یک باب را اختصاص به ترتیل داده و عنوان الگو:عربی"ترتیل القرآن بالصوت الحسن" را برای آن برگزیده است. «"عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿ أَوْ زِدْ عَلَيْهِ *وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾[۸]» قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) بَيِّنْهُ تِبْيَاناً وَ لَا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لَكِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ وَ لَا يَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ}}.
عبدالله بن سلیمان گوید: از امام صادق(ع) درباره این آیه: ﴿ أَوْ زِدْ عَلَيْهِ *وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾ پرسیدم، فرمود: امیرمؤمنان(ع) فرموده است: یعنی آن را روشن و شمرده بخوان؛ نه مانند شعر تند بخوان و نه مانند ریگ، پراکنده کن (یعنی زیاد میان کلمات فاصله مینداز)، بلکه به سبب آن در دل‌های سخت و محکم خود دلهره ایجاد کنید و نباید همت هر یک از شما رسیدن به آخر سوره باشد»[۹].
بعضی در معنای ترتیل، افزون بر توجه به جنبه‌های ظاهری و الفاظ، تدبر در محتوا و معانی آیات را نیز دخیل دانسته‌اند، و آن را به آشکارا و شمرده خواندن همراه با تدبر در معانی آیات، تفسیر کرده‌اند[۱۰]. شاید فخر رازی با توجه به همین نکته می‌گوید: مقصود از ترتیل قرائت با «حضور قلب و کمال معرفت» است[۱۱].
مفهوم روایات هم در این باره همین است؛ زیرا از مهمترین اهداف تلاوت قرآن، همانا تدبر در معنای والای کلام الهی است. از این رو امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: در قرائتی که در آن تدبر نباشد هیچ خیری نیست و ابن عباس می‌گوید: سوره بقره را با ترتیل و تدبر بخوانم برای من بهتر است که همه قرآن را تندخوانی کنم[۱۲]. تدبر زمانی امکان‌پذیر است که قاری قرآن را با آرامش و شمرده بخواند تا بتواند به تأمل در حقایق و دقایق آیات آن بپردازد. تلاوت با ترتیل، زمینه‌ای برای تدبر و در نتیجه تأثیر آیات نورانی قرآن در جان انسان است [۱۳].[۱۴]
ترتیل در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
ترتیل از رَتَل، به معنای حسن هماهنگی و به هم پیوستگی در سخن و در اصطلاح قرآن رعایت آداب تلاوت است که کلمات قرآن با تأنی، تأمل، صحیح و آسان ادا شود[۱۵]
- ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا * إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا﴾[۱۶]
- ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا﴾[۱۷]
نکات: در آیات فوق این محورها مطرح گردیده است:
- پیامبر از طرف خداوند مأمور به تلاوت قرآن همراه ترتیل گردیده است.
- ترتیل قرآن در نیمه شب، فراهم کننده شرایط دریافت وحی الهی برای پیامبر: ﴿إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا﴾[۱۸]
- نیمه شب زمانی مناسب برای ترتیل قرآن: «خواندن همراه با تانی وتامل» ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾[۱۹]
- مأموریت پیامبربه قرآئت قرآن همراه باتانی و تامل در نماز: ﴿قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا*وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾[۲۰]
- نزول قرآن بر پیامبر به صورت شمرده و آهسته: ﴿وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا﴾[۲۱][۲۲].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «و آن را (بر تو) بسیار آرام خواندیم» سوره فرقان، آیه ۳۲.
- ↑ «و قرآن را آرام و روشن بخوان» سوره مزمل، آیه ۴.
- ↑ مفردات، ص۳۴۱.
- ↑ تجوید استدلالی، ص۱۰۲ و ۱۰۳.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۱۰۶.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۶۸۷؛ تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۲۲۲.
- ↑ «و آن را قرآنی بخش‌بخش کرده‌ایم تا بر مردم با درنگ بخوانی و آن را خرده‌خرده فرو فرستاده‌ایم» سوره اسراء، آیه ۱۰۶.
- ↑ «یا (اندکی) بر آن بیفزای و قرآن را آرام و روشن بخوان * یا (اندکی) بر آن بیفزای و قرآن را آرام و روشن بخوان» سوره مزمل، آیه ۴.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، تفسیر سوره مزمل.
- ↑ التفسیر الکبیر، ذیل تفسیر سوره مزمل.
- ↑ جوامع الجامع، ج۴، ص۳۸۳.
- ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۷، ص۴۱۴.
- ↑ کوشا، محمد علی، مقاله «ترتیل»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص:۴۲۴-۴۲۵.
- ↑ ترتیل قرآن "به معنای تلاوت آن است به نحوی که حروف پشت سر هم آن روشن و جدای از هم بگوش شنونده برسد: مفردات راغب ص ۳۴۱
- ↑ «ای جامه بر خویش پیچیده * شب را- جز اندکی- بپای خیز * نیمی از آن را یا اندکی از آن (نیمه) را کم کن! * یا (اندکی) بر آن بیفزای و قرآن را آرام و روشن بخوان * ما سخنی سنگین را به زودی بر تو فرو می‌فرستیم» سوره مزمل، آیه ۱-۵.
- ↑ «و کافران گفتند: چرا قرآن بر او یکجا فرو فرستاده نشده است؟ این چنین (فرو فرستاده‌ایم) تا دلت را بدان استوار داریم و آن را (بر تو) بسیار آرام خواندیم» سوره فرقان، آیه ۳۲.
- ↑ «ما سخنی سنگین را به زودی بر تو فرو می‌فرستیم» سوره مزمل، آیه ۵.
- ↑ «ای جامه بر خویش پیچیده * شب را- جز اندکی- بپای خیز * نیمی از آن را یا اندکی از آن (نیمه) را کم کن!*یا (اندکی) بر آن بیفزای و قرآن را آرام و روشن بخوان» سوره مزمل، آیه ۱- ۴.
- ↑ «شب را- جز اندکی- بپای خیز*یا (اندکی) بر آن بیفزای و قرآن را آرام و روشن بخوان» سوره مزمل، آیه ۲و۴.
- ↑ «و کافران گفتند: چرا قرآن بر او یکجا فرو فرستاده نشده است؟ این چنین (فرو فرستاده‌ایم) تا دلت را بدان استوار داریم و آن را (بر تو) بسیار آرام خواندیم» سوره فرقان، آیه ۳۲.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۲۸۵.