دین حضرت آدم

این مدخل از زیرشاخه‌های دین و مرتبط با بحث حضرت آدم است. "دین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

دین در قرآن - دین در حدیث - دین در کلام اسلامی - دین در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل دین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• قرآن کریم درباره نبوت حضرت آدم(ع) و دین او بیان صریحی ندارد؛ اما مواردی مانند خلیفه خدا بودن وی در زمین ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴾، ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾، سخن گفتن خدا با او ﴿وَيَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلاَ مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ و نام بردن از وی در کنار حضرت نوح(ع) و آل ابراهيم و آل عمران به عنوان برگزیده خدا ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ دلیل پیامبری آن حضرت معرفی شده است برخی روایات از نزول کتاب آسمانی "۱۰ صحیفه" بر حضرت آدم(ع) خبر داده‌اند شماری از مفسران با استناد به این روایت، کتاب آسمانی حضرت آدم(ع) را از مصادیق ﴿الصُّحُفِ الأُولَى﴾ دانسته‌اند آیات قرآن کریم نیز بر نزول مجموعه‌ای از معارف وحیانی بر حضرت آدم(ع) دلالت می‌کنند. خداوند پس از هبوط حضرت آدم(ع) و حوا(س) به هدایت آنان پرداخت: ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى ﴾ بر اساس این آیات و نظایر آنها، حضرت آدم(ع) نخستین دریافت‌کننده آموزه‌های وحیانی و دارنده نخستین دین بوده است برخی روایات نیز آن حضرت را دارای دین، پیامبر اکرم(ص) را پایبند به آن و شیث را جانشین دینی حضرت آدم(ع) معرفی کرده است این همانی دین حضرت آدم(ع) با دین پیامبر اکرم(ص) نیز در برخی روایات آمده است.
• آیاتِ بیانگر آموزه‌های دریافتی حضرت آدم(ع)، محتوای کلی دین آن حضرت را نشان می‌دهند. براساس این آیات، پیروی از هدایت "دین" الهی مانع گمراهی و تیره بختی، و رویگردانی از یاد خدا مایه سختی زندگی و نابینا محشور شدن در قیامت است: ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى ﴾؛ همچنین بر اساس این آموزه‌ها پیروان هدایت الهی، در روز قیامت ترس و اندوهی نخواهند داشت و کافران و تکذیب‌کنندگان آیات الهی در آتش جهنم جاودانه خواهند ماند﴿قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، چنان که زندگی و مرگ انسان بر روی زمین و برانگیخته شدن وی از آن، درونمایه بخشی دیگر از آموزهای دریافتی حضرت آدم(ع) بوده است: ﴿قَالَ اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ ﴾ براساس این آیات و نظایر آنها، خداوند مجموعه‌ای از معارف وحیانی را در اختیار حضرت آدم(ع) قرار داد که صورت ساده و ابتدایی و در عین حال بنیادی‌ترین اصول یک دین توحیدی را به تصویر می‌کشند.
• زندگی انسان در روی زمین و مدت‌دار بودن آن، دشمنی میان انسان از یک سو و میان او و شیطان از سوی دیگر، مفاهیمی چون هدایت، ضلالت، شقاوت، یاد خدا، ارتباط تنگاتنگ زندگی دنیوی و اخروی انسان با چگونگی تعامل وی با دین الهی، مرگ، رستاخیز، جهنم و جاودانگی در آن مهم‌ترین آموزه‌های اعتقادی این دین‌اند.
• برپایه برخی روایات، ماجرای آفرینش حضرت آدم(ع) و حوا(س)، سجده فرشتگان، سکونت آنان در بهشت، خوردن از میوه ممنوع و هبوط آنها به زمین نیز در آموزه‌های حضرت آدم(ع) بوده است گزارش قرآن کریم درباره حوادث یاد شده نیز مؤید این معناست. در بسیاری از آیات، خداوند با مخاطب قرار دادن حضرت آدم(ع) به روایت ماجراهای وی و همسرش پرداخته است: ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ﴾، ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى إِنَّ لَكَ أَلاَّ تَجُوعَ فِيهَا وَلا تَعْرَى وَأَنَّكَ لا تَظْمَأُ فِيهَا وَلا تَضْحَى فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لّا يَبْلَى فَأَكَلا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى ﴾؛ همچنین بعثت حضرت نوح(ع)، سفارش ایمان آوردن به وی، ماجرای طوفان حضرت نوح(ع)، غرق شدن کافران و نجات یافتن مؤمنان جزو بشارت‌های حضرت آدم(ع) و آموزه‌های دین او بود.
• ماجرای تقدیم قربانی از سوی هابیل و قابیل به درگاه خداوند، معرفی تقوا به عنوان تنها عامل پذیرش قربانی از سوی خدا و خودداری هابیل از کشتن قابیل نشان می‌دهند که مفاهیم قربانی کردن، تقوا، حرمت قتل نفس، ترس از خدا و ربوبیت خدا بر جهانیان نیز در آموزه‌های دین حضرت آدم بوده‌اند﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِن أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ لَئِن بَسَطتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَاْ بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ إِنِّي أُرِيدُ أَن تَبُوءَ بِإِثْمِي وَإِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِكَ جَزَاء الظَّالِمِينَ فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴾، چنان که از سردرگمی قابیل درباره جسد هابیل و دفن آن با یادگیری از کلاغ بر می‌آید که آیین حضرت آدم(ع) تا آن زمان احکامی درباره نماز و کفن و دفن میت نداشته است: ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَى أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ﴾ البته براساس برخی روایات، جبرئیل چگونگی نماز گزاردن بر جنازه حضرت آدم(ع) و دفن و کفن او را به حضرت شیث(ع) آموخت و از وی خواست تا با مردگان خویش چنان کند.
• درباره پیروان دین حضرت آدم(ع)، سرنوشت، تحولات و مدت زمان پایداری آن و موضوعاتی از این دست گزارشی در قرآن کریم نیامده است؛ اما براساس برخی از داده‌های حدیثی و تفسیری، دین حضرت آدم(ع) تا زمان حضرت نوح(ع) "حدود ده قرن پس از حضرت آدم(ع)" در میان همسر، فرزندان، نوادگان وی و دیگران رواج و استمرار داشت حضرت آدم(ع) فرزندش شیث را به جانشینی خود برگزید و همه فرزندان و نوادگانش را به پیروی از او سفارش کرد. شیث و پیروانش بنا به وصیت حضرت آدم(ع) و برای صیانت از دین خویش ضمن کناره‌گیری از قابیل و خاندان وی در مکانی جداگانه سکنا گزیده و به آموزه‌های دین حضرت آدم(ع) وفادار ماندند. بعد از شیث تا زمان حضرت نوح(ع) ۵ نفر دیگر از جمله ادريسِ نبی(ع) یکی پس از دیگری به جانشینی رسیده و متولی دین و هدایت مردم شدند. اینان همه با هدایت الهی گزینش شدند تا زمین از حجت و هدایت خدا تهی نماند برخی روایات از نزول کتاب آسمانی "چند صحیفه" بر شیث و ادریس(ع) یاد کرده‌اند براساس برخی گفته‌ها در این مدت پیامبرانی به تبلیغ دین حضرت آدم(ع) پرداختند.
• قرآن کریم در دوره میان حضرت آدم(ع) و حضرت نوح(ع) از پیامبر صاحب شریعتی یاد نکرده است و این می‌تواند مؤید آن باشد که در این دوره جز دین حضرت آدم(ع) شریعت وحیانی دیگری نبوده است. مجموع این گزارش‌ها بر استمرار دین آدم تا زمان حضرت نوح(ع) دلالت می‌کنند؛ اما برپایه برخی دیگر از احادیث، قابیل ضمن تهدید شیث به قتل، از او خواست تا از ترویج دین حضرت آدم(ع) خودداری کند و با روی آوردن شیث و پیروانش به تقیه و پنهان‌کاری درباره مسایل دینی، روز به روز از رونق دین حضرت آدم(ع) کاسته شد و مردم دچار گمراهی شدند برخی از احادیث و مفسران، آیه ۲۱۳ سوره بقره را ناظر به این دوره دانسته‌اند. براساس این تفسير، مردم پیش از حضرت نوح(ع) امتی واحد و پیرو دین حضرت آدم(ع) بودند و اختلافی نداشتند؛ اما به مرور زمان اختلاف شرایع پیش آمد و خداوند، پیامبران و کتب آسمانی را برای رفع اختلاف‌ها فرستاد: ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾.
• بر اساس برخی احادیث و گزارش‌ها قابیل و پیروانش با رویگردانی از دین حضرت آدم(ع) به شرک و انواع گناهان آلوده شدند. آنها با ساختن آتشکده به آتش پرستی روی آوردند. خاستگاه این انحراف ماجرای قبولی هدیه هابیل و رد شدن هدیه قابیل معرفی شده است. هدیه هابیل به نشانه پذیرفته شدن، در آتش سوخت و شیطان خطاب به قابیل سبب پذیرش هدیه هابیل را آتش پرستی او معرفی کرد و از قابيل خواست تا به عبادت آتش بپردازد. گفته‌اند که آتش پرستی تا زمان حضرت نوح(ع) در میان پیروان قابیل ماند.

منابع

• اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳

جستارهای وابسته

• حضرت آدم(ع)
• ادیان توحیدی
• دین حضرت نوح(ع)
• دین حضرت هود(ع)
• دین حضرت صالح(ع)
• دین حضرت ابراهیم(ع)
• دین حضرت شعیب(ع)
• دین حضرت موسی(ع)
• دین حضرت عیسی(ع)
• تحریف ادیان الهی
• اشتراک ادیان الهی
• اختلاف ادیان الهی
• ادیان غیر توحیدی
• منشأ دين
• قلمرو دین

منبع‌شناسی جامع دین

• کتاب‌شناسی دین؛
• مقاله‌شناسی دین؛
• پایان‌نامه‌شناسی دین.