اسماعیل بن علیه

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اسماعیل بن علیه در تاریخ اسلامی

مقدمه

ابوبشر اسماعیل بن ابراهیم بن شهم بن مقسم اسدی بصری کوفی. معروف به ابن عُلَیّه، وابسته به عبدالرحمان بن قطبه اسدی و از اهالی کوفه بود. جد او مقسم از اسرای قیقانیه ما بین خراسان و زابلستان، و پدرش ابراهیم از تاجران کوفه بود که برای تجارت به بصره رفت و آمد می‌‌کرد و از این طریق با عُلَیّه، دختر «حسان» که زنی عاقل و عالم بود، ازدواج کرد و اسماعیل در سال ۱۱۶ یا ۱۱۰ هـ (سال مرگ حسن بصری) متولد شد.

او اصالتاً کوفی بود، ولی در بصره و بغداد می‌‌زیست. اسماعیل با نام مادرش به ابن عُلَیّه مشهور شد، اما آن را نمی‌پسندید و دشنام می‌‌دانست. عُلَیّه فرزندش را مدتی به عبدالوارث سپرد تا به اخلاق وی درآید.

ابن علیّه از فقها و محدثان حنبلی مذهب می‌‌باشد. رجال‌‌شناسان اهل سنت وی را فقیه، مفتی، باتقوا، حجت در حدیث، مورد اعتماد و از حفاظ چهارگانه شمرده‌اند. در خبری نیز متهم به شرب خمر شده است که برخی آن را مردود دانسته‌اند. در مورد کلام خدا هم، قائل به غیر مخلوق بودن قرآن بوده است. زمانی متولی صدقات بصره و مدتی قاضی بغداد بود که با هشدار عبدالله بن مبارک از منصب قضاوت یا تولیت صدقات کناره‌گیری کرد.

وی پس از زندگی در بصره به همراه پدر به بغداد رفت و خانه‌ای خرید و در ایام خلافت هارون الرشید متولی امور مظالم شد و تا آخر عمر در این منصب ماند. ابن علیّه با محمد امین، پسر هارون الرشید هم ملاقاتی داشته است و امین عقیده او را در مورد قرآن نکوهش می‌‌کند. از افرادی همچون ایوب سختیانی، عبدالعزیز بن صهیب، داود بن ابی هند، حمید طویل و محمد بن منکدر روایت کرده است. حماد بن زید، عبدالرحمن بن مهدی، احمد بن حنبل، بندار بن بشار، شعبة بن حجاج و ابن جریج از راویان ابن عُلَیّه می‌‌باشند. «کتاب المناسک»، «کتاب الطهارة»، «کتاب الصلوة» و «تفسیر قرآن». از آثار اوست.

سرانجام، اسماعیل پس از ۸۳ سال و چند ماه عمر در روز سه شنبه ۱۳ ذی قعده سال ۱۹۳ در بغداد درگذشت. فرزندش ابراهیم بر وی نماز گزارد و روز بعد یعنی چهارشنبه و به قولی پنج یا شش روز مانده از ذی قعده در مقبره عبدالله بن مالک دفن شد.

جستارهای وابسته

• تفسیر ابن علیه

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن
2. فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱