اسحاق بن محمد بن مروان کوفی غزال

آشنایی اجمالی

اسحاق بن محمد بن مروان[۱] در یک سند روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از تأویل الآیات الظاهرة آمده است:

«قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ خُنَيْسٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِيِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ عَنْ أَبِي دَاوُدَ عَنْ بُرَيْدَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ عَلِيٌّ(ع) إِلَى جَنْبِهِ ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ[۲] قَالَ فَانْتَفَضَ عَلِيٌّ(ع) انْتِفَاضَ الْعُصْفُورِ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ(ص) لِمَ تَجْزَعُ يَا عَلِيُّ فَقَالَ أَلَا أَجْزَعُ وَ أَنْتَ تَقُولُ ﴿وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ[۳] قَالَ لَا تَجْزَعْ فَوَ اللَّهِ لَا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ وَ لَا يُحِبُّكَ كَافِرٌ»[۴].[۵]

شرح حال راوی

إسحاق بن محمد بن مروان که کنیه‌اش «ابو العباس» است، در رقه[۶] ساکن بود و در بعضی سال‌ها به شهر کوفه می‌آمد[۷]. وی برای شنیدن حدیث به بغداد رفته و در همانجا ساکن شد[۸] و به جهت اشتغالش به فروش نخ و پنبه به «الغزال»[۹] و القطان[۱۰] متصف شد[۱۱].

از راوی در کتب رجال و اسناد روایات با عنوان‌های دیگری مانند اسحاق بن محمد بن مروان بن زیاد، "اسحاق بن محمد بن مروان القطان اخو جعفر بن محمد بن مروان"، اسحاق بن محمد بن مروان بن زیاد الکوفی ببغداد، اسحاق بن محمد بن مروان الکوفی الغزال، اسحاق بن محمد بن مروان الکوفی و اسحاق بن محمد بن مروان ابو العباس الغزال[۱۲] یاد شده است.

در کتب رجالی قدمای شیعه، از او مستقل نام برده نشده؛ ولی شیخ طوسی از او و برادرش جعفر بن محمد بن مروان در الفهرست هنگام ذکر طریق خود به کتاب عمرو بن میمون که حدیث الشوری نام دارد، یاد کرده است[۱۳].

شیخ طوسی در الرجال طوسی در "باب من لم يرو عن واحد منهم(ع)" از پدرش (محمد بن مروان)[۱۴] و برادرش (جعفر بن محمد بن مروان)[۱۵] یاد کرده و از اسناد بعضی روایات برداشت می‌شود که برادرش دارای کتاب بوده و معروفیت بیشتر داشته است، بدان جهت در کتب اهل سنت از راوی با عنوان "اسحاق بن محمد بن مروان الكوفي القطان اخو جعفر" یاد شده است:

خطیب بغدادی: إسحاق بن محمد بن مروان، أبو العباس الغزال: وهو أخو جعفر بن محمد بن مروان. من أهل الكوفة، قدم بغداد وحدث بها عن أبيه... وقال الدار قطني: جعفر وإسحاق ابنا محمد بن مروان ليسا ممن يحتج بحديثهما... قال البرقاني: وسألت الحجاجي عنه فقال: كانوا يتكلمون فيه. كتب إلي أبو طاهر محمد بن محمد بن الحسين المعدل من الكوفة يخبرني أن أبا الحسن محمد بن أحمد بن حماد بن سفيان الحافظ حدثهم. قال: سنة ثماني عشرة وثلاثمائة، فيها مات أبو العباس إسحاق بن محمد بن مروان الغزال، يوم الخميس لأربع خلوان من ربيع الأول، وكان أكثر مقامه بالرقة، ويقدم إلى الكوفة في السنين، وكان ليس يحسن يقرأ ولا يكتب. وكان ابن سعيد - يعني أبا العباس بن عقدة - يخرج له السماع من عنده - زعم في كتاب أبيه، فيكتبه منه في الإملاء، ويقرأ عليه. وقلت لابن سعيد: أشتهي أن أري شيئاً من سماعه، فكان يريني الشيء بعد عسر، فالله أعلم}}[۱۶].[۱۷]

طبقه راوی

تاریخ ولادت اسحاق بن محمد بن مروان مشخص نیست؛ ولی وفاتش در سال ۳۱۸ ق بوده، چنان که خطیب بغدادی در عبارت قبل تصریح کرده است[۱۸].[۱۹]

استادان و شاگردان راوی

در اسناد روایات، اسحاق بن محمد بن مروان از پدرش محمد بن مروان[۲۰] روایت کرده که استاد حدیثی او شمرده می‌شود؛ همچنین افرادی نظیر محمد بن العباس، احمد بن محمد بن سعید، أبو المفضل، أبو الحسن محمد بن جعفر بن النجار، محمد بن خلف بن حیان، أبوبکر محمد بن عبیدالله بن الفتح، إبراهیم بن أحمد بن رجاء، عمر بن المفضل الوراق الطبری، محمد بن جعفر زوج الحرة، عبدالله بن موسی الهاشمی، محمد بن المظفر، محمد بن إسماعیل الوراق، أبوعمر بن حیویه، محمد بن عبیدالله بن الشخیر و علی بن عمر السکری[۲۱] از اسحاق بن محمد بن مروان روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی او به شمار می‌آیند.

آیت الله بروجردی در طبقات الرجال از راوی نام نبرده؛ لکن شاگرد حدیثی وی ابن عقده[۲۲] از راویان طبقه نهم است[۲۳]، بنابراین اسحاق بن محمد از راویان طبقه هشتم به شمار می‌آید.[۲۴]

مذهب راوی

به مذهب راوی تصریح نشده و به جهت یادکرد نام وی و پدر و برادرش در کتب رجال اهل سنت و سکوت از مذهب وی از سوی رجالیان اهل است، شاید بتوان استظهار کرد که عامی بوده؛ ولی مضامین روایاتش از تشیع وی حکایت دارد؛ نمونه‌ها:

  1. «حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الْغَزَّالُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الصَّنْعَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: لِلْأَمْرِ الْمَخُوفِ الْعَظِيمِ رَكْعَتَانِ وَ هِيَ الَّتِي كَانَتِ الزَّهْرَاءُ تُصَلِّيهَا تَقْرَأُ فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى الْحَمْدَ مَرَّةً وَ خَمْسِينَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِي الثَّانِيَةِ مِثْلَ ذَلِكَ فَإِذَا سَلَّمْتَ صَلَّيْتَ عَلَى النَّبِيِّ(ص) مِائَةَ مَرَّةٍ»[۲۵].
  2. «حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الْكُوفِيُّ الْغَزَّالُ بِبَغْدَادَ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي، قَالَ: حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ سَالِمٍ الْفَرَّاءُ، عَنْ صَبَّاحِ ابْنِ يَحْيَى وَ فِطْرِ بْنِ خَلِيفَةَ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ النَّخَعِيِّ، عَنْ عَلْقَمَةَ ابْنِ قَيْسٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ: كُنَّا حَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) إِذْ أَقْبَلَتْ فِتْيَةٌ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهِمْ اغْرَوْرَقَتْ عَيْنَاهُ، فَقُلْنَا: يَا رَسُولَ اللَّهِ، لَا نَزَالُ نَرَى فِي وَجْهِكَ شَيْئاً نَكْرَهُهُ. فَقَالَ: إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَى الدُّنْيَا، وَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي اخْتَارَ اللَّهُ لَهُمُ الْآخِرَةَ، وَ سَيَلْقَوْنَ بَعْدِي تَطْرِيداً وَ تَشْرِيداً وَ بَلَاءً شَدِيداً، حَتَّى يَجِئَ قَوْمٌ مِنْ هَاهُنَا- وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى الْمَشْرِقِ- أَصْحَابُ رَايَاتٍ سُودٍ، يَسْأَلُونَ الْحَقَّ فَلَا يُعْطُونَهُ- حَتَّى أَعَادَهَا ثَلَاثاً- فَيُقَاتِلُونَ حَتَّى يَدْفَعُوهَا إِلَى رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي فَيَمْلَأَهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا، كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً، فَمَنْ أَدْرَكَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَلْيَأْتِهِ وَ لَوْ حَبْواً»[۲۶].
  3. «أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ بْنِ زِيَادٍ الْقَطَّانُ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي، قَالَ: حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ يَزِيدَ عَنْ حَكِيمِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: إِنَّ لِعَلِيٍّ أَسْمَاءً فِي كِتَابِ اللَّهِ لَا يَعْلَمُهُ النَّاسُ. قُلْتُ: وَ مَا هُوَ قَالَ: ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ[۲۷] عَلِيٌّ وَ اللَّهِ هُوَ الْأَذَانُ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ»[۲۸].
  4. «حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي، قَالَ: حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَرَاسَةَ عَنْ سُفْيَانَ الثَّوْرِيِّ، عَنْ زُبَيْدٍ الْيَامِيِّ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ، عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ كِسَاءً فَجَعَلَهُ عَلَى عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ فِي بَيْتِي، ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي- فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً. فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ مِنْ أَهْلِ الْبَيْتِ قَالَ: أَنْتِ إِلَى خَيْرٍ»[۲۹].
  5. «إسحاق بن محمد بن مروان نا أبی نا عباس بن عبیدالله نا غالب بن عثمان الهمدانی أبو مالک عن عبیدة عن شقیق عن عبدالله بن مسعود قال: إن القرآن أنزل علی سبعة أحرف ما منها حرف إلا له ظهر و بطن و أن علی بن أبی طالب عنده منه علم الظاهر و الباطن»[۳۰].
  6. «إسحاق بن محمد بن مروان نا أبي نا إسحاق بن يزيد عن عبدالله بن مسلم عن أبيه عن قرة قال: ما بكت السماء على أحد إلا على يحيى بن زكريا والحسين بن علي وحمرتها بكاؤها»[۳۱].
  7. «إسحاق بن محمد بن مروان نا أبي نا الحسن بن محبوب عن أبي حمزة الثمالي عن أبي إسحاق عن بشير الغفاري عن أنس بن مالك قال: قال رسول الله(ص) ولعلي: أنت تغسلني وتواريني في لحدى وتبين لهم بعدي»[۳۲].[۳۳]

جایگاه حدیثی راوی

نام راوی به صورت مستقل در کتب رجالی شیعه ذکر نشده و جرح و تعدیلی درباره‌اش انجام نگرفته، پس از راویان مجهول یا مهمل شمرده می‌گردد؛ ولی رجالیان اهل سنت، نظر مساعدی درباره وی ندارند و اعتباری برای روایاتش معتقد نیستند؛ زیرا نوع روایاتی که اسحاق بن محمد بن مروان نقل کرده، درباره فضائل اهل بیت(ع) هستند که نمونه‌هایی ذکر شد.

دارقطنی می‌نویسد: "جعفر وإسحاق ابنا محمد بن مروان ليسا ممن يحتج بحديثهما"[۳۴].

خطیب بغدادی می‌نویسد: "وكان ليس يحسن يقرأ ولا يكتب. وكان ابن سعيد - يعني أبا العباس بن عقدة - يخرج له السماع من عنده - زعم في كتاب أبيه، فيكتبه منه في الإملاء، ويقرأ عليه. وقلت لابن سعيد: أشتهى أن أرى شيئاً من سماعه، فكان يريني الشيء بعد عسر، فالله أعلم"[۳۵].[۳۶]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

  1. ر.ک: أ. منابع شیعی: الفهرست (طوسی)، ص۳۱۹، ش۴۹۳؛ تنقیح المقال، ج۹، ص۲۰۴، ش۲۰۲۲؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۳۲، ش۱۱۸۲؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۸۲، ش۱۱۵. ب. منابع سنی: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۰، ش۳۴۳۸؛ المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۳، ص۲۹۵، ش۲۲۸۲؛ المغنی فی الضعفاء، ج۱، ص۱۱۲، ش۵۸۴؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۲۰۰، ش۷۹۰.
  2. یا آن کسی که به درمانده، چون وی را بخواند، پاسخ می‌دهد و بلا را (از او) می‌گرداند؟ و شما را جانشینان زمین می‌گرداند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ اندک پند می‌پذیرید سوره نمل، آیه ۶۲.
  3. و شما را جانشینان زمین می‌گرداند سوره نمل، آیه ۶۲.
  4. تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۵۸۱ به نقل از تأویل الآیات الظاهرة، ص۳۹۸.
  5. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص 524.
  6. الرَّقةُ: بفتح أوله و ثانیه و تشدیده، و أصله کل أرض إلی جنب واد ینبسط علیها الماء،... و هی مدینة مشهورة علی الفرات، بینها و بین حران ثلاثة أیام، معدودة فی بلاد الجزیرة لأنها من جانب الفرات الشرقی؛ (معجم البلدان، ج۳، ص۵۸ - ۵۹).
  7. تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۰، ش۳۴۳۸.
  8. تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۰، ش۳۴۳۸.
  9. سمعانی: الغزال بفتح الغین المعجمة و تشدید الزای، هذا اسم لمن یبیع الغزل؛ (الأنساب، ج۱۰، ص۳۱، ش۲۸۸۴).
  10. سمعانی: القطان بفتح القاف و تشدید الطاء المهملة و فی آخرها النون، هذه النسبة إلی بیع القطن؛ (الأنساب، ج۱۰، ص۴۴۹، ش۳۲۶۲).
  11. ر.ک: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۰، ش۳۴۳۸؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۲۰۰، ش۷۹۰.
  12. ر.ک: الأمالی (طوسی)، ص۴۷۴، ح۱۰۳۵؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۰۳، ح۳۰۷؛ إکمال الکمال، ج۶، ص۳۹۳؛ تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۱.
  13. عمرو بن میمون - و کنیة میمون أبوالمقدام -. له کتاب حدیث الشوری، یرویه عن جابر، عن أبی جعفر. أخبرنا أحمد بن محمد بن موسی، عن أحمد بن محمد بن سعید، عن جعفر و اسحق ابنی محمد بن مروان، قالا: حدثنا أبونا، قال: حدثنا عبید الله المسعودی، عن عمرو بن میمون، عن جابر، عن أبی جعفر(ع)؛ (الفهرست (طوسی)، ص۳۱۹، ش۴۹۳).
  14. رجال الطوسی، ص۴۴۶، ش۶۳۴۱.
  15. رجال الطوسی، ص۴۲۰، ش۶۰۵۹.
  16. تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۱.
  17. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۲۵-۵۲۷.
  18. سنة ثمانی عشرة و ثلاثمائة، فیها مات أبو العباس إسحاق بن محمد بن مروان الغزال، یوم الخمیس لأربع خلوان من ربیع الأول؛ (تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۰، ش۳۴۳۸).
  19. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۲۷.
  20. ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۵۸۱.
  21. ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۵۸۱؛ الفهرست (طوسی)، ص۳۱۹، ش۴۹۳؛ الأمالی (طوسی)، ص۴۵۸، ح۱۰۲۴؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۰۳، ح۳۰۷ و ص۵۸۱، ح۶۲۱ ج۲، ص۹۸، ح۷۲۴ و ص۱۲۲، ح۷۵۶؛ جمال الأسبوع، ص۲۶۶؛ تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۰، ش۳۴۳۸.
  22. ر.ک: الفهرست (طوسی)، ص۳۱۹، ش۴۹۳.
  23. طبقات رجال من لا یحضره الفقیه، ص۱۹۲.
  24. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۲۷-۵۲۸.
  25. جمال الأسبوع، ص۲۶۶.
  26. دلائل الإمامه، ص۴۴۵، ح۴۱۹.
  27. و (این) اعلامی از سوی خداوند و پیامبر او در روز حجّ اکبر به مردم است سوره توبه، آیه ۳.
  28. شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۰۳، ح۳۰۷.
  29. شواهد التنزیل، ج۲، ص۹۸، ح۷۲۴.
  30. تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۴۰۰.
  31. تاریخ مدینة دمشق، ج۶۴، ص۲۱۷.
  32. تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۳۸۷.
  33. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۲۸-۵۳۱.
  34. تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۰، ش۳۴۳۸.
  35. تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۹۱، ضمن ش۳۴۳۸.
  36. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۳۱.