تبرج در قرآن
این مدخل زیرشاخهٔ بحث تبرج است. تبرج از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تبرج در قرآن - تبرج در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
منظور آن دسته از آیاتی است که همسران پیامبر را از تبرج یعنی خود نمائی برای نامحرمان منع می‌کند و دستوراتی متفاوت از دیگران به آنان گوشزد می‌کند. ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا * وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى﴾[۱].
نکات
تبرج از ماده برج به معنای آشکار کردن زیباییهای زن برای مردان است. و در این دو آیه، زنان پیامبراز زینت، خودآرائی و خود نمائی منع شده‌اند و در حقیت بر اعلام عصر جدید با فرهنگ اسلام و دوری از فرهنگ گذشته یعنی جاهلیت: ﴿الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى﴾[۲] تأکید شده است[۳].
تبرج
تبرج، مصدر باب تفعّل از ریشه «ب ـ ر ـ ج» و به معنای اظهار نیکوییها و محاسن یا خارج شدن از محل سکونت است که لازم آن آشکار شدن است[۴]. عنصر مشترک در همه اشتقاقهای این ریشه را «ظهور و بروز» دانسته‌اند که گاه در قالب یک برج یعنی ساختمانی بزرگ و شاخص و گاه به صورت جرم آسمانی درخشان و گاه در قالب شیوه رفتار یک زن رخ می‌دهد[۵]. در اصطلاح به اظهار شهوت‌انگیز نیکوییها و زیباییهای زنان در برابر مردان بیگانه گفته می‌شود[۶] که در رفتار، گفتار، حرکات یا هر عمل دیگری پدید آید[۷]. تبرّج و دیگر هم خانواده‌های آن از همین باب سه بار در دو آیه قرآن به کار رفته‌اند[۸]؛ همچنین در آیه ۳۱ نور[۹] از اظهار زینتهای زنان در برابر مردان بیگانه نهی شده که همان مفهوم تبرّج است.
در آیه ۳۳ احزاب از همسران پیامبر خواسته شده که پای‌بند خانه‌های خود بوده و همچون سنت دوره جاهلی، خود را آشکار نسازند: ﴿وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ ٱلْجَـٰهِلِيَّةِ﴾[۱۰]. واژه «قرن» در یک قرائت با فتح قاف خوانده شده که از مصدر «قرار» به معنای استقرار و آرام یافتن در جایی است و در قرائت دیگر با کسر قاف از مصدر «وقار» به معنای متانت است[۱۱]. طبری بر مبنای قاعده غالبی اشتقاق در عربی معتقد است که فعل امر مصدر «قرار» با همزه وصل زایده به صورت «اقررن» ساخته می‌شود و بر همین اساس قرائت دوم را تأیید می‌کند[۱۲]. نکته قابل توجه آنکه در قرائت نخست به خانه‌نشینی و در قرائت دوم به وقار و متانت فرمان داده شده است[۱۳]، بر همین اساس برخی به استناد قرائت نخست تلاش کرده‌اند ازاین آیه با عنوان مستندی برای ممنوعیت دستیابی زنان به برخی پستهای اجتماعی که اقتضای رفت و آمد فراوان به بیرون از منزل و قرار گرفتن در معرض مردان بیگانه دارد، بهره برند[۱۴]. در‌مقابل، گروهی دیگر از مناسبت بین دو مقطع ﴿قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾ و ﴿وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ ٱلْجَـٰهِلِيَّةِ﴾ چنین استفاده کرده‌اند که فرمان به خانه‌نشینی در برابر خودنمایی مرسوم در دوره جاهلی است و به طور مطلق از بیرون رفتن زنان از منزل نهی نشده است[۱۵]؛ به عبارت دیگر در صورت تفسیر آیه به لزوم خانه‌نشینی نیز این حکم از نوع احکام ارشادی است که صرفاً جنبه حمایت از حریم عفت زنان داشته، در صورت حفظ این حریم در بیرون از منزل، موردی برای حرمت نمی‌ماند[۱۶]. در تفسیر واژه تبرج نیز آن را به معنای خودآرایی و طنازی[۱۷] یا راه رفتن با ناز و کرشمه[۱۸] یا هرگونه اظهار زینت و زیبایی در برابر مردان بیگانه دانسته‌اند[۱۹]. گروهی دیگر نیز به ذکر برخی مصادیق چون راه رفتن در فاصله نزدیک با مرد بیگانه پرداخته‌اند[۲۰]. این آیه گرچه خطاب به همسران پیامبر آمده؛ اما حکم آن عام و شامل همه زنان می‌شود[۲۱]. مفسران در بیان مقصود از «جاهلیت اُولی» گاه در جست‌و‌جوی دوره زمانی مشخصی مانند دوره بین عیسی و محمد(ص)، آدم و نوح[۲۲] و جاهلیت دوره ابراهیم در برابر جاهلیت دوره محمد(ص) برآمده و گاه منظور از آن را عموم جاهلیت قبل از اسلام دانسته‌اند[۲۳]، گرچه این آیه در سیاق تاریخی متن مقدس قرآن بیشتر ناظر به جاهلیت شبه جزیره در دوره نزدیک به اسلام است[۲۴]، به هر روی در صورت تفسیر جاهلیت به عموم دوره قبل از اسلام یا خصوص دوره نزدیک به اسلام، این پرسش مطرح می‌شود که آیا صفت «اُولی» برای جاهلیت به معنای وجود جاهلیت دیگری در دوره اسلامی است؟ مفسران در پاسخ به این پرسش معتقدند که آثاری از اخلاق دوره جاهلی ممکن است در دوره اسلامی نیز بر جای مانده و به طور کلی ریشه‌کن نشود[۲۵] یا آنکه هرگونه فسق و فجوری که در دوره اسلامی پدید آید خود نوعی جاهلیت دوم در برابر جاهلیت قبل از اسلام است[۲۶]، از این رو در برخی روایات از پاره‌ای اخلاق نکوهیده به عنوان اخلاق جاهلی یاد شده است[۲۷]. در آیه ۶۰ نور به زنان از کار افتاده، اجازه داده شده که پوشش شرعی لازم برای زنان را در صورت پرهیز از خودآرایی و عرضه در برابر دیگران، مراعات نکنند و در عین حال صرف نظر کردن از این ترخیص و رعایت عفاف را سزاوارتر دانسته است: ﴿وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۲۸]. منظور از «قواعد» آن دسته از زنان دانسته شده که پا به سن گذاشته و توانایی تولید مثل را از دست داده‌اند یا دیگر خواهانی ندارند[۲۹]. این دسته از زنان در صورتی که خودآرایی نکنند حجاب کامل بر آنان لازم نیست و پوشش عمومی بدن کفایت می‌کند[۳۰]. در بیان حدود دقیق پوشش برای این افراد برخی سعی کرده‌اند حد و مرز دقیقی را تعیین کنند و گروهی دیگر به کلیت پوشش معمولی بدن بسنده کرده‌اند[۳۱]؛ همچنین در توضیح قید «غیر متبرّجات» برخی شرط کرده‌اند که این حکم به خصوص محیط درون خانه اختصاص داشته و گروهی دیگر بدون بیان چنین محدودیتی، تنها پرهیز از خودآرایی و اظهار زینت را شرط کرده‌اند[۳۲]. در آیه ۳۱ نور به زنان باایمان گفته شده که زینتهای غیر معمول خود را در برابر مردان بیگانه پوشانیده: ﴿وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ... وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا...﴾[۳۳] و پوشش خود را بر گردن و سینه افکنده: ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾ و زینتهای خود را جز در برابر همسران و مردان محرم خود آشکار نسازند: ﴿وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ﴾ و پاهای خود را به قصد آشکار ساختن زینتهای خود بر زمین نکوبند: ﴿وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ...﴾. زینت اعم از دو گونه طبیعی و اکتسابی دانسته شده که نوع نخست مربوط به آفرینش افراد و دومی به اموری چون شیوه پوشش، زیورآلات و آرایش مربوط می‌شود[۳۴]. زینتهای ظاهری که حکم پوشش از آنها استثنا شده، زیباییهای طبیعی و متعارف دستان تا مچ و گردی صورت دانسته شده و البته زینتهای افزوده چون زیورآلات، حنا و... گرچه در این بخش از اعضای بدن باشند، باز حکم وجوب پوشش شامل آنها می‌شود[۳۵]. مفسران منظور از اظهار زینت با کوبیدن پا بر زمین را آشکار ساختن صدای خلخال و دیگر زیورآلاتی می‌دانند که به پا بسته می‌شود[۳۶]. این کار اگر برای جلب توجه مردان صورت گیرد، تبرّج شمرده شده و از آن پرهیز داده شده است[۳۷]، افزون بر آن در آیه ۳۲ احزاب[۳۸] از سخن گفتن تحریک‌آمیز نهی شده و در روایات نیز مصادیق متعددی برای تبرج برشمرده شده است[۳۹].[۴۰]
منابع
پانویس
- ↑ «ای زنان پیامبر! اگر پرهیزگاری ورزید همانند هیچ یک از زنان نیستید (بلکه برترید)؛ پس نرم سخن مگویید مبادا آنکه بیماردل است به طمع افتد و (نیز) سخن به شایستگی گویید * و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۲-۳۳.
- ↑ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱، ص ۲۶۵.
- ↑ مفردات، ص۱۱۵، «برج».
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۲۴۲، «برج».
- ↑ لسان العرب، ج۱، ص۳۵۹؛ تاج العروس، ج۳، ص۲۹۴، «برج»؛ فتح القدیر، ج۴، ص۲۷۸.
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ ﴿وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ ٱلْجَـٰهِلِيَّةِ ٱلْأُولَىٰ وَأَقِمْنَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتِينَ ٱلزَّكَوٰةَ وَأَطِعْنَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًۭا﴾ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳. و نیز آیه ﴿وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ «و بر زنان از کار افتاده‌ای که امید زناشویی ندارند گناهی نیست که پوشش خود را وانهند بی‌آنکه زیورنمایی کنند و پاکدامنی پیشه کردن (و پوشش داشتن) برای آنان بهتر است و خداوند شنوایی داناست» سوره نور، آیه ۶۰.
- ↑ ﴿وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ «و به زنان مؤمن بگو دیدگان (از نگاه حرام) فرو دارند و پاکدامنی ورزند و زیور خود را آشکار نگردانند مگر آنچه از آن، که خود پیداست و باید روسری‌هایشان را بر گریبان خویش افکنند و زیور خود را آشکار نگردانند جز بر شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان (هم آیین) شان یا کنیزهاشان یا مردان وابسته‌ای که نیاز (به زن) ندارند یا کودکانی که از شرمگاه‌های زنان آگاهی ندارند و چنان پا نکوبند که آنچه از زیورشان پوشیده می‌دارند آشکار گردد و همگان ای مؤمنان! به درگاه خداوند توبه کنید، باشد که رستگار گردید» سوره نور، آیه ۳۱.
- ↑ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ تفسیر کتاب الله العزیز، ج۳، ص۳۶۷؛ تفسیر ماوردی، ج۵، ص۳۹۹.
- ↑ جامع‌البیان، ج۲۲؛ ر. ک: تفسیر قرطبی، ج۱۴، ص۱۱۶.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۸.
- ↑ ولایة الفقیه، ج۱، ص۳۵۲.
- ↑ من وحی القرآن، ج۱۸، ص۲۹۸.
- ↑ الفرقان، ج۲۲، ص۱۰۹.
- ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶.
- ↑ التبیان، ج۸، ص۳۳۹؛ کنزالدقایق، ج۱۰، ص۳۷۲.
- ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶.
- ↑ تفسیر ماوردی، ج۵، ص۳۹۹ ـ ۴۰۰.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۴، ص۱۱۷.
- ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶ ـ ۷.
- ↑ تفسیر کتاب الله العزیز، ج۳، ص۳۶۷؛ المیزان، ج۱۶، ص۳۰۹.
- ↑ المفصل، ج۵، ص۴۱؛ ر. ک: تفسیرقرطبی، ج۷، ص۱۱۷.
- ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۸ ـ ۷؛ التبیان، ج۸، ص۳۳۹.
- ↑ الکشاف، ج۳، ص۵۳۷.
- ↑ مسند احمد، ج۲، ص۲۶۲، ۴۳۲.
- ↑ «و بر زنان از کار افتاده‌ای که امید زناشویی ندارند گناهی نیست که پوشش خود را وانهند بی‌آنکه زیورنمایی کنند و پاکدامنی پیشه کردن (و پوشش داشتن) برای آنان بهتر است و خداوند شنوایی داناست» سوره نور، آیه ۶۰.
- ↑ جامع البیان، ج۱۸، ص۲۲۰؛ مجمع البیان، ج۷، ص۲۴۳؛ تفسیرقرطبی، ج۱۲، ص۲۰۳.
- ↑ جامع البیان، ج۱۸، ص۲۲۰؛ کنزالعرفان، ج۲، ص۲۲۶ ـ ۲۲۷
- ↑ جامع البیان، ج۱۸، ص۲۲۰ ـ ۲۲۱.
- ↑ همان، ص۲۲۰ ـ ۲۲۲.
- ↑ سوره نور، آیه ۳۱.
- ↑ احکام القرآن، ج۳، ص۱۳۶۸.
- ↑ همان، ص۱۳۶۸ ـ ۱۳۶۹.
- ↑ جامع‌البیان، ج۱۸، ص۱۶۶؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۱۵۸.
- ↑ احکام القرآن، ج۳، ص۱۳۷۶.
- ↑ ﴿يَـٰنِسَآءَ ٱلنَّبِىِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍۢ مِّنَ ٱلنِّسَآءِ إِنِ ٱتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِٱلْقَوْلِ فَيَطْمَعَ ٱلَّذِى فِى قَلْبِهِۦ مَرَضٌۭ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًۭا﴾ «ای زنان پیامبر! اگر پرهیزگاری ورزید همانند هیچ یک از زنان نیستید (بلکه برترید)؛ پس نرم سخن مگویید مبادا آنکه بیماردل است به طمع افتد و (نیز) سخن به شایستگی گویید» سوره احزاب، آیه ۳۲.
- ↑ تفسیر ابن‌کثیر، ج۳، ص۷۹۷؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۱۹۶ ـ ۱۹۷.
- ↑ مقاله «تبرج»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۷، ص ۱۲۴.