تفسیر فتح القدیر (کتاب)
تفسیر فتح القدیر کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم می‌باشد. این کتاب اثر محمد بن علی بن محمد شوکانی است و انتشارات دار ابن کثير انتشار آن را به عهده داشته است.[۱]
| تفسیر فتح القدیر | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | محمد بن علی بن محمد شوکانی |
| ناشر | انتشارات دار ابن کثير |
| محل نشر | دمشق، سوریه |
| سال نشر | ۱۴۱۴ ق، ۱۳۷۳ ش |
| تعداد جلد | ۶ |
| فهرست جلدها | جلد اول، جلد دوم، جلد سوم، جلد چهارم، جلد پنجم، جلد ششم |
دربارهٔ کتاب
تفسیر «فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر» به زبان عربی، از محمد بن علی بن محمد شوکانی (۱۱۷۳-۱۲۵۰ق) از عالمان زیدی مذهب، قرن سیزدهم در یمن است. شَوکان، روستایی از توابع شهر صنعا است. شوکانی پس از تحصیلات عالیه نزد پدر و اساتید بزرگ در صنعا به مقام افتاء دست یافت و از مدرّسان بلند پایه‌ای به شمار آمد که ده‌ها نفر در حلقه درس او شرکت می‌کردند و در فقه و اصول و معانی و بیان و منطق و حدیث و تفسیر سرآمد زمان خود گردید و ضمن تدریس، منصب قضاء را نیز عهده‌دار شد. او از دعوت‌کنندگان به سوی اجتهاد و مخالفان تقلید به شمار می‌آمد.
تألیفات شوکانی در فقه، کلام، منطق، تصوّف، علوم متفرّقه، حدیث و تفسیر فراوان است. به‌گونه‌ای که در تفسیر دارای ۵ اثر، در حدیث ۱۵ اثر، در کلام ۲۰ اثر، در فقه ۷۴ اثر، در منطق ۳ اثر، در تصوف ۲ اثر، در علوم متفرقه مثل ادب و اخلاق ۲۹ اثر به جامعه فرهنگی عرضه داشته است. آثاری چاپ ناشده هم از او بر جای مانده است. مهم‌ترین تألیف او «فتح القدیر» در تفسیر قرآن و «نیل الاوطار» در فقه می‌باشد.
شوکانی اغلب تفاسیرِ پیش از خود را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و بیشترین تأثیر را از «جامع البیان» طبری و «الجامع لأحکام القرآن» قرطبی و «المحرر الوجیز» ابن عطیه و «تفسیر القرآن العظیم» ابن کثیر پذیرفته است.
تفسیر خود را بر درایت، روایت، فقه اللغه، بیان و بدیع، ذکر قراءات صحیح و بدایع فوائد تفاسیر مبتنی ساخته است. او در بیان آیات چند مطلب را محور بحث قرار می‌دهد:
- بیان مکّی یا مدنی بودن آیه،
- بیان فضیلت آید،
- بیان حروف مقطعه،
- توجه تام و تمام به لغت و اسباب نزول و اعراب آیه،
- معنی اجمالی آیه،
- نقل روایات تفسیری مربوط به آیه و نقد و بررسی شماری از آنها.
بزرگ‌ترین امتیاز این تفسیر از جهت جمع و ترتیب و تبویب و شمولیت انواع علوم قرآنیِ آن و جمع میان درایت و روایت است. او با این که خود زیدی مذهب است، ولی در مواردی آراء زیدیّه و نیز معتزله را مورد نقد قرار داده و خواننده را به‌گونه‌ای به سوی آراء علمای سلف سوق می‌دهد، اما راه افراط و تفریط را تجویز نمی‌کند.
او روایات مربوط به فضائل اهل بیت اطهار را در ذیل آیات مربوط به آنان، مانند آیه ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۲] و آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۳]، ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۴] ذکر می‌کند تا جایی که ذهبی در «التفسیر و المفسرون» به‌گونه‌ای او را سرزنش می‌کند که چرا تصریح به جعل و وضع این‌گونه روایات ننموده است؟! شوکانی بر خلاف فخر رازی و امثال او، اعتقادی به تناسب میان آیات و سوره‌ها ندارد و توجیهات دیگران را در این باره امری تکلّف‌آمیز می‌پندارد و کسانی چون بقاعی را که به این وادی افتاده‌اند مورد سرزنش قرار می‌دهد. به هر حال تفسیر «فتح القدیر» شوکانی از جمله تفاسیر مبسوط و جامع و معتبر و تقریباً اجتهادی به حساب می‌آید که می‌تواند مأخذ و مرجعی حائز اهمیت برای اهل تفسیر باشد[۵][۶]
فهرست کتاب
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
دربارهٔ پدیدآورنده
پانویس
- ↑ کتابخانه مدرسه فقاهت
- ↑ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ «مردار و خون و گوشت خوک و آنچه جز به نام خداوند ذبح شده باشد و مرده با خفگی و مرده با ضربه و مرده با افتادن از بلندی و مرده از شاخ زدن حیوان دیگر و آنچه درندگان نیم‌خور کرده باشند- جز آن را که (تا زنده است) ذبح کرده‌اید- و آنچه بر روی سنگ‌های مقدّس (برای بت‌ها) قربانی شود و آنچه با تیرهای بخت‌آزمایی قسمت کنید (خوردن گوشت همه اینها) بر شما حرام و آنها (همه) گناه است؛ امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم پس، هر که در قحطی و گرسنگی ناگزیر (از خوردن گوشت حرام) شود بی‌آنکه گراینده به گناه باشد بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ فتح القدیر، محمد شوکانی (-۱۲۵۰ق.)، بیروت، دار ابن حزم، بی‌تا.
- ↑ کوشا، محمد علی، مقاله «تفسیر طبری»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ محمد علی کوشا، مقاله تفسیر فتح القدیر