حزن

مقدمه

یکی از عوامل صعود و سقوط انسان حالت حزن و اندوه است. قرآن کریم، استقامت در توحید^[۱]، بهره‌گیری از هدایت الهی^[۲]، ایمان به خدا^[۳]، نیکوکاری^[۴]، انفاق همیشگی و بدون منت و آزار^[۵]؛ پرداخت زکات^[۶]؛ شهادت در راه خدا^[۷] و... را از عوامل رفع حزن و اندوه خوانده است. پیامبر (ص) و ائمه (ع) چسبیدن به دنیا را موجب غم و اندوه بی‌پایان^[۸]؛ و استقامت و یقین را عامل طرد اندوه معرفی کرده‌اند^[۹].

برخی نیایش‌های صحیفه سجادیه، در رابطه با اندوه عبارت است از:

اندوه‌گشایی خداوند؛ «ای انیس آزردگانِ دور از خان و مان. ای غم‌زدای اندوهگنان و شکسته‌دلان، (غم و اندوه را از ما بزدای)»^[۱۰]. «ای از میان برنده غم‌ها و ای زداینده اندوهان... بر محمد و خاندان او درود بفرست و غمم از جان بردار و اندوهم از دل بزدای»^[۱۱]. «بارخدایا! بیرون شدن از چنگال اندوهم را با رحمت خود قرین گردان»^[۱۲].
عوامل حزن و اندوه؛ امام (ع) در عبارت‌هایی از صحیفه سجادیه، به اندوه مثبت و منفی اشاره کرده است. در مورد اندوه منفی می‌فرماید: «بارالها! (چنان کن) تا به آنچه از مال دنیا که از من منع کرده‌ای، اندوه نخورم»^[۱۳].

در مورد اندوه مثبت و عوامل و مصادیق آن به موارد زیر اشاره می‌شود:

اندوه حفظ اسلام؛ «بارخدایا، نام هر مسلمانی را که امر اسلام دل مشغولش دارد در زمره عابدان بنگار و ثواب مجاهدانش ده و در شمار شهیدان و صالحانش در آر»^[۱۴].
اندوه گرفتاری در جهنم؛ ای خداوند، خوف از عقاب جهنم و شوق به نعیم بهشت را روزی ما ساز^[۱۵]. «ای خداوند،... به برکت قرآن بر خواری و بیچارگی ما رحمت آور و به هنگام گذشتن از پل لرزان جهنم ما را به قرآن ثبات بخش که پاهایمان نلغزد»^[۱۶].
اندوه ترس از گناه؛ «بارخدایا، روزی من چنان قرار ده که... از روی بیم و هراس از سیئات در امان مانم»^[۱۷].
اندوه وداع با ماه رمضان؛ «ای خداند، اینک با او [ماه رمضان] وداع می‌کنیم همانند وداع با عزیزی که فراقش بر ما گران است و رفتنش ما را غمگین و گرفتار وحشت تنهایی کند»^[۱۸]. بدرود که هنوز فرا نرسیده از آمدنت شادمان بودیم و هنوز رخت بر نبسته از رفتنت اندوهناک^[۱۹].

در منطق امام سجاد (ع)، حزن و اندوه برای دنیا، ضد ارزش و اندوه حفظ اسلام، اندوه از جهنم و گناه، اندوه گذر ماه رمضان و فصل انس بیشتر با خداوند، صفتی ارزشی و مقدس است^[۲۰].^[۲۱]

جستارهای وابسته

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «حزن»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آنان که گفتند: پروردگار ما خداوند است سپس پایداری کردند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره احقاف، آیه ۱۳.
↑ ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «گفتیم: همه از آن (بهشت فرازین) فرود آیید، آنگاه اگر از من به شما رهنمودی رسید، کسانی که از رهنمود من پیروی کنند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۳۸.
↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «بی‌گمان از کسانی که (به اسلام) ایمان آورده‌اند و یهودیان و مسیحیان و صابئان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.
↑ ﴿بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آری، آن کسان که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهند در حالی که نکوکار باشند، بی‌گمان پاداش آنان نزد پروردگارشان است. و بیمی نخواهند داشت و اندوهگین نمی‌شوند» سوره بقره، آیه ۱۱۲.
↑ ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند و از پی آنچه بخشیده‌اند منّتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌دهند، پاداش آنها نزد پروردگار آنان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۶۲؛ ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
↑ ﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾ «رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید. و هر دارایی که ببخشید (پاداش) آن را تمام به شما باز می‌گردانند و بر شما ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۷۲.
↑ ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ «و کسانی را که در راه خداوند کشته شده‌اند مرده مپندار که زنده‌اند، نزد پروردگارشان روزی می‌برند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۹.
↑ بحارالانوار، ج۷۰، ص۸؛ ج۷۵، ص۲۴۰.
↑ نهج‌البلاغه، نامه ۳۱.
↑ نیایش شانزدهم.
↑ نیایش پنجاه‌و‌چهارم.
↑ نیایش پانزدهم.
↑ نیایش بیست‌و‌یکم.
↑ نیایش بیست‌و‌هفتم.
↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
↑ نیایش چهل‌و‌دوم.
↑ نیایش بیست‌و‌دوم.
↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۴، تهران، اسلامیة؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد، آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش: قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم دارالقرآن الکریم، نهج‌البلاغه، شریف رضی، ۱۴۱۴، نشر هجرت.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «حزن»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۹۵.

[1] ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آنان که گفتند: پروردگار ما خداوند است سپس پایداری کردند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره احقاف، آیه ۱۳.

[2] ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «گفتیم: همه از آن (بهشت فرازین) فرود آیید، آنگاه اگر از من به شما رهنمودی رسید، کسانی که از رهنمود من پیروی کنند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۳۸.

[3] ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «بی‌گمان از کسانی که (به اسلام) ایمان آورده‌اند و یهودیان و مسیحیان و صابئان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.

[4] ﴿بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آری، آن کسان که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهند در حالی که نکوکار باشند، بی‌گمان پاداش آنان نزد پروردگارشان است. و بیمی نخواهند داشت و اندوهگین نمی‌شوند» سوره بقره، آیه ۱۱۲.

[5] ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند و از پی آنچه بخشیده‌اند منّتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌دهند، پاداش آنها نزد پروردگار آنان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۶۲؛ ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.

[6] ﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾ «رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید. و هر دارایی که ببخشید (پاداش) آن را تمام به شما باز می‌گردانند و بر شما ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۷۲.

[7] ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ «و کسانی را که در راه خداوند کشته شده‌اند مرده مپندار که زنده‌اند، نزد پروردگارشان روزی می‌برند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۹.

[8] بحارالانوار، ج۷۰، ص۸؛ ج۷۵، ص۲۴۰.

[9] نهج‌البلاغه، نامه ۳۱.

[10] نیایش شانزدهم.

[11] نیایش پنجاه‌و‌چهارم.

[12] نیایش پانزدهم.

[13] نیایش بیست‌و‌یکم.

[14] نیایش بیست‌و‌هفتم.

[15] نیایش چهل‌و‌پنجم.

[16] نیایش چهل‌و‌دوم.

[17] نیایش بیست‌و‌دوم.

[18] نیایش چهل‌و‌پنجم.

[19] نیایش چهل‌و‌پنجم.

[20] بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۴، تهران، اسلامیة؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد، آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش: قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم دارالقرآن الکریم، نهج‌البلاغه، شریف رضی، ۱۴۱۴، نشر هجرت.

[21] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «حزن»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۹۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]