سوره انسان در معارف و سیره رضوی

سوره انسان که با نام‌های سوره هل اتی، سوره دهر نیز شناخته می‌شود درپی نذر امام علی و حضرت فاطمه (ع) برای شفای دو فرزند بیمار خود نازل شد که هنگام افطار در سه روز پیاپی، مسکین و یتیم و اسیر به در خانۀ آنان آمد و ایشان افطار خود را به آنان ایثار کردند. این واقعه نهایت ایمان، ایثار و اخلاص علی (ع) را می‌رساند.

مقدمه

سوره انسان سوره هفتاد و ششم قرآن کریم است. این سوره دارای ۳۱ آیه است و به آن سوره دهر و ابرار نیز می‌گویند^[۱]. در مکی و مدنی بودن آن اقوال متعددی است؛ مدنی بودن همه سوره، مکی بودن همه سوره، و مدنی بودن به جز برخی آیات آخر سوره^[۲]. البته همه روایت‌های اهل بیت (ع) و بسیاری از روایت‌های اهل سنت بر مدنی بودن این سوره دلالت دارند^[۳].^[۴]

بیان فضیلت اهل بیت (ع)

بر اساس منابع فریقین، آیات ۵ الی ۲۲ این سوره در شأن امیر مؤمنان (ع)، حضرت فاطمه‌(س)، امام حسن و امام حسین (ع) و کنیز آنان نازل شده است که سه روز مستمر هنگام افطار، غذای خود را انفاق کرده و فقط با آب افطار می‌کردند^[۵]. به عنوان مثال، علامه امینی در الغدیر، ۳۴ نفر از علمای معروف اهل سنت را نام می‌برد که این قضیه را در کتاب‌های خود آورده‌اند^[۶]. برخی از مهم‌ترین مطالب این سوره بدین شرح است: اشاره به خلقت انسان و سپس نشان دادن راه به او و اختیار انسان در طی نمودن این راه، آماده بودن عذاب الهی برای کافران، تبیین انواع نعمت‌هایی که خداوند برای ابرار اعطا خواهد نمود. سفارش به رسول خدا (ص) که در برابر حکم خداوند صبر کرده و پروردگار خود را صبح و شام به یاد بیاورد و شب‌ها برای او سجده نموده، و تسبیح بگوید^[۷].^[۸]

امام رضا (ع) و سوره انسان

چند روایت از امام رضا (ع) درباره این سوره و برخی آیات آن وارد شده است. آن حضرت این سوره را در برخی نماز‌های خود قرائت می‌کرد. ایشان در دو رکعت آخر از نماز شب خود، در رکعت دوم حمد و سوره انسان قرائت می‌کرد. علاوه بر این، در رکعت اول نماز صبح دوشنبه و پنج‌شنبه سوره حمد و انسان می‌خواندند^[۹]. همچنین، در همه رکعت‌های شش‌گانه نماز امام رضا (ع) نیز بعد از حمد، ده بار تلاوت سوره انسان ذکر شده است^[۱۰]. از روایت‌هایی که می‌تواند در فهم آیه پنجم این سوره: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا﴾^[۱۱]، مؤثر باشد آن است که امام رضا (ع) در حدیثی که از پدرانش، از رسول خدا (ص) نقل می‌کند، دلیل نامیده شدن ابرار به این اسم را بِرّ و نیکی به پداران، فرزندان و برادران دانسته است^[۱۲]. با توجه به این موضوع، یکی از راه‌های شناخت ابرار و رسیدن به مقام آنان، نیکی نمودن به دیگران مانند پدر، فرزند و برادران است. این سخن هماهنگ با دستور قرآن به نیکی نمودن به پدر و مادر، نزدیکان و بسیاری از افراد دیگر نیز است^[۱۳]. علاوه بر این، شأن نزول این آیه (و آیات بعد) که از اطعام مسکین، یتیم و اسیر توسط امیرمؤمنان (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسن و امام حسین (ع) و کنیز آنان خبر می‌دهد، نیز بر این موضوع دلالت دارد که نیکی کردن به دیگران موجب رسیدن این افراد به مقام ابرار شده است، که تأییدی بر روایت امام رضا (ع) خواهد بود.

همچنین بر پایه روایت دیگری، امام رضا (ع) نان جو را قُوت پیامبران و غذای ابرار دانسته‌اند^[۱۴]. از این سخن استفاده می‌شود که تغذیه علاوه بر آنکه در جسم انسان تأثیر دارد، در سازندگی روح نیز مؤثر است. امام رضا (ع) مقصود از ﴿حُبِّهِ﴾ در آیه ۸ این سوره: ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾^[۱۵]، را محبت و علاقه به غذا دانسته‌اند، نه محبت به خداوند^[۱۶]. علاوه بر این، چون بر اساس آیه بعد، انگیزه آنان از این کار، جلب رضایت الهی اعلام شده است: ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾^[۱۷]، پس دیگر نیازی به این نیست که ضمیر در ﴿حُبِّهِ﴾ هم به خداوند برگردد^[۱۸]. همچنین قرآن نیز بر این موضوع تصریح می‌کند که هرگز به مقام نیکوکاری نمی‌رسید مگر آنکه از چیزهایی که دوست دارید انفاق نمایید^[۱۹]: ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ﴾^[۲۰] که در این آیه هم محبت، به چیزی که انفاق می‌شود تعلق گرفته است، نه خداوند. بر این اساس، معنای آیه این است که این افراد با اینکه به غذا علاقه داشتند، که نشان از گرسنگی و اشتهای شدید است، اما باز هم غذای خود را به مسکین، یتیم و اسیر دادند^[۲۱].

طبق روایت دیگری از آن حضرت، مرد باید در خرج کردن برای خانواده خود توسعه داده و تنگ نگیرد، تا مبادا خانواده‌اش آرزوی مرگ او را بکنند. ایشان سپس آیه ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾^[۲۲] را تلاوت کردند. بر اساس این روایت، خانواده یک مرد، در واقع اسیر او هستند. به همین علت، اگر مردی دارای مال و نعمت باشد، باید طبق این آیه بر آنها وسعت داده و سخت نگیرد^[۲۳].

آیه ۲۶: ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا﴾^[۲۴]، به رسول خدا (ص) دستور می‌دهد تا قسمتی از شب را به سجده و مقدار طولانی را به تسبیح‌گویی مشغول باشد. از امام رضا (ع) درباره تسبیح در این آیه سؤال شد. ایشان تسبیح را به نماز شب تفسیر نمود^[۲۵].^[۲۶]

منابع

کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انسان»، دانشنامه امام رضا ج۲

پانویس

↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۰۸.
↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۰۸.
↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۲۰.
↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انسان»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۰۳.
↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۸، ۳۹۹؛ الأمالی، صدوق، ص۲۵۷-۲۶۲؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۱۶۰- ۱۶۳، الکشاف، ج۴، ص۶۷۰.
↑ الغدیر، ج۳، ص۱۰۷-۱۱۱.
↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۲۰.
↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انسان»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۰۳.
↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۸۱-۱۸۲.
↑ الدعوات، ص۸۸؛ جمال الأسبوع، ص۲۷۷.
↑ «نیکان از پیاله‌ای می‌نوشند که آمیخته به بوی خوش است» سوره انسان، آیه ۵.
↑ فقه الرضا (ع)، ص۳۳۶؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۷۰.
↑ ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که (از حق) رویگردان بودید» سوره بقره، آیه ۸۳؛ ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾ «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر و به خویشاوند و یتیمان و تهیدستان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همراه همنشین و در راه مانده و بردگانتان نکویی ورزید؛ بی‌گمان خداوند کسی را که خودپسندی خویشتن‌ستای باشد دوست نمی‌دارد» سوره نساء، آیه ۳۶.
↑ الکافی، ج۱۲، ص۴۰۵؛ مکارم الأخلاق، ص۱۵۴.
↑ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.
↑ المحاسن، ج۲، ص۳۹۷.
↑ «(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.
↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۲۶.
↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۲۶.
↑ «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید» سوره آل عمران، آیه ۹۲.
↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۱۸.
↑ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.
↑ الکافی، ج۷، ص۲۳۱، ۲۳۲؛ کتاب الوافی، ج۱۰، ص۴۳۶.
↑ «و پاسی از شب را برای او سجده بگزار و او را در بلندای شب به پاکی بستای» سوره انسان، آیه ۲۶.
↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۶.
↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انسان»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۰۳.

[1] مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۰۸.

[2] مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۰۸.

[3] المیزان، ج۲۰، ص۱۲۰.

[4] کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انسان»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۰۳.

[5] تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۸، ۳۹۹؛ الأمالی، صدوق، ص۲۵۷-۲۶۲؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۱۶۰- ۱۶۳، الکشاف، ج۴، ص۶۷۰.

[6] الغدیر، ج۳، ص۱۰۷-۱۱۱.

[7] المیزان، ج۲۰، ص۱۲۰.

[8] کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انسان»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۰۳.

[9] عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۸۱-۱۸۲.

[10] الدعوات، ص۸۸؛ جمال الأسبوع، ص۲۷۷.

[11] «نیکان از پیاله‌ای می‌نوشند که آمیخته به بوی خوش است» سوره انسان، آیه ۵.

[12] فقه الرضا (ع)، ص۳۳۶؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۷۰.

[13] ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که (از حق) رویگردان بودید» سوره بقره، آیه ۸۳؛ ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾ «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر و به خویشاوند و یتیمان و تهیدستان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همراه همنشین و در راه مانده و بردگانتان نکویی ورزید؛ بی‌گمان خداوند کسی را که خودپسندی خویشتن‌ستای باشد دوست نمی‌دارد» سوره نساء، آیه ۳۶.

[14] الکافی، ج۱۲، ص۴۰۵؛ مکارم الأخلاق، ص۱۵۴.

[15] «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.

[16] المحاسن، ج۲، ص۳۹۷.

[17] «(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.

[18] المیزان، ج۲۰، ص۱۲۶.

[19] المیزان، ج۲۰، ص۱۲۶.

[20] «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید» سوره آل عمران، آیه ۹۲.

[21] مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۱۸.

[22] «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.

[23] الکافی، ج۷، ص۲۳۱، ۲۳۲؛ کتاب الوافی، ج۱۰، ص۴۳۶.

[24] «و پاسی از شب را برای او سجده بگزار و او را در بلندای شب به پاکی بستای» سوره انسان، آیه ۲۶.

[25] مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۶.

[26] کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «انسان»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۰۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]