کتاب‌شناسی پیامبر اکرم
مقدمه
- درباره آخرین پیامبر الهی، حضرت محمد (ص) کتاب‌های بسیاری نوشته شده است. هیچ شخصیتی همانند حضرت رسول (ص) مورد توجه تاریخ و نویسندگان و متفکران عالی‌قدر بشر قرار نگرفته است، و درباره احدی از بزرگان و شخصیت‌های جهان، این اندازه کتاب نوشته نشده است[۱].
- کتاب‌هایی را که درباره شخصیت رسول گرامی اسلام (ص) به نگارش در آمده است، می‌توان از منظرهای مختلفی، تقسیم‌بندی کرد. در یک نگاه کلی می‌توان این تألیفات را به دو بخش تواریخ عمومی و کتب اختصاصی تقسیم‌بندی کرد[۲].
کتب عمومی
- (تواریخ عمومی) شامل کتاب‌هایی است که مطالب آنها عموماً از آغاز خلقت حضرت آدم (ع) شروع می‌شود و سپس دوره پیامبر اکرم (ص) و حتی بعضاً ادوار پس از آن حضرت را نیز در برمی گیرد؛ مثل تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی و مروج الذهب مسعودی[۳].
کتب اختصاصی
- کتب اختصاصی، دربردارنده تألیفاتی است که در آنها تنها به مباحث مربوط به پیامبر اکرم (ص) پرداخته می‌شود. این کتاب‌ها را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد:
- کتبی که با هدف "سیره‌نگاری" تدوین شده‌اند. این کتاب‌هاشامل کتب سیره و مغازی‌اند که مهم‌ترین آنها سیره ابن اسحاق (ابن‌هشام) و مغازی واقدی نام دارند. انگیزه نگارش این آثار، ارائه تصویری تاریخی از رخدادهای صدر اسلام بر محور شخصیت رسول الله (ص) است.
- کتاب‌هایی که عنوان آنها دلائل النبوه است. این کتاب‌ها، همان‌گونه که از عنوانشان بر می‌آید، درباره معجزات و دلایل نبوت رسول خدا (ص) هستند. نویسندگان آنها با مرور رخدادهای سیره، هرجا که توانسته‌اند نشانی از اعجاز و نبوت بیابند، آن را در کتب خویش آورده‌اند، همانند دلائل النبوة ابونعیم اصفهانی.
- کتبی که درباره جنبه‌های اخلاقی رسول خدا (ص) و شخصیت آن حضرت و خصایص وجودی ایشان به بحث می‌پردازند، مانند الخصائص الکبرای جلال‌الدین سیوطی.
- با توجه به تقسیم‌بندی مزبور، به معرفی برخی از آثار مربوط به آن حضرت می‌پردازیم[۴].
کتب (تواریخ) عمومی
- اخبار الرسل و الملوک یا تاریخ الطبری؛ نوشته محمد بن جریر طبری: این کتاب یکی از مشهورترین کتب تاریخ عمومی است که در آن اخبار تاریخی، از آغاز خلقت گردآوری شده‌اند. طبری، وقتی به زمان پیامبر اکرم (ص) می‌رسد، به تفصیل، سیره آن حضرت را نقل می‌کند. ترجمه جلد سوم و بخشی از جلد چهارم این کتاب، حوادث مربوط به رسول الله (ص)، سیره، مغازی و مباحث دیگری را در بردارد.
- تاریخ یعقوبی: نویسنده این کتاب احمد بن ابی‌یعقوب (ابن‌واضح یعقوبی)، یکی از بزرگ‌ترین مؤرخان و جغرافی‌دانان جهان اسلام شمرده می‌شود[۵]. وی افزون بر این، در نجوم نیز تبحر داشت[۶]. این کتاب دربردارنده حوادث تاریخی زمان حضرت آدم (ع) تا سال ۲۵۹ هجری است. حوادث مربوط به پیامبر در ترجمه جلد اول آن است.
- مروج الذهب و معادن الجوهر: علی بن حسین مسعودی. مسعودی نیز از بزرگ‌ترین مؤرخان و جغرافی‌دانان اسلامی شمرده می‌شود. وی مروج الذهب را در سال ۳۳۲ه.ق تألیف کرد. این کتاب در ۱۳۲ باب تدوین و به دو بخش پیش و پس از اسلام تقسیم شده است. بخش دوم این کتاب که از ولادت پیامبر (ص) آغاز می‌شود، تاریخ بعثت و هجرت تا پایان حیات آن حضرت را در برمی گیرد. افزون بر این، به دوره خلفای راشدین و امویان و عباسیان نیز پرداخته است و حوادث تاریخ اسلام را تا سال ۳۳۶ه.ق بیان می‌کند[۷]. مسعودی مطالب هر بخش را به صورت بسیار مختصر بیان کرده است. بخش مربوط به پیامبر اکرم (ص) در ترجمه این کتاب، بیش از پنجاه صفحه است.
- انساب الاشراف: بلاذری، از مؤرخان و نسب‌شناسان بزرگ قرن سوم هجری است. وفات او در سال ۲۷۹ه.ق بوده است. مطالب این کتاب نیز از حضرت آدم (ع) شروع شده است، و نویسنده پس از ذکر سایر پیامبران به نسب عدنان[۸] پرداخته است. وقتی به نسب پیامبر اسلام رسیده، به طور مفصل، سیره آن حضرت را تا زمان رحلت ایشان بیان کرده و سپس به اخبار و انساب صحابه و سپس علویان و عباسیان و... پرداخته است.
- البدایة و النهایة؛ اسماعیل بن کثیر از مؤرخان قرن هشتم هجری است که از آغاز آفرینش، مطالب تاریخی را مطرح کرده است. وی اهتمام ویژه‌ای به سیره نبوی داشته است.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر الاعلام: شمس‌الدین ذهبی. جلد اول این کتاب به سیره نبوی و جلد دوم آن به مغازی اختصاص دارد. این کتاب، تاریخ عمومی جهان اسلام است.
- تاریخ خلیفة بن خیاط: در این کتاب، حوادث پیش از اسلام، سیره پیامبر اکرم (ص) و حوادث دوره رسالت مطرح شده است.
- تجارب الامم: ابوعلی مسکویه رازی. این کتاب نیز از تواریخ عمومی است که دربردارنده دوره پیامبر اکرم (ص) نیز می‌شود. مسکویه، به حوادث عبرت‌آموز نگریسته است.
- المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک: ابوالفرج بن جوزی.
- الکامل فی التاریخ: عزالدین ابن اثیر. این کتاب از هبوط آدم (ع) شروع شده و از شاهان قدیم سخن گفته است. سپس مباحث مربوط به رسول‌الله را مطرح کرده است.
- از تواریخ عمومی‌ای که در دوره معاصر نگاشته شده است، می‌توان به کتب ذیل اشاره کرد:
کتب اختصاصی
- کتب سیره و مغازی: از جمله این کتاب‌ها که با هدف ارائه یک تصویر تاریخی از رخدادهای صدر اسلام و بر محور پیامبر اکرم (ص) نوشته شده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- السیرة النبویه: ابومحمد عبدالله بن هشام حمیری. اصل این کتاب را ابن اسحاق نوشته و از طریق ابن‌هشام به ما رسیده است؛
- الطبقات الکبری: محمد بن سعد، کاتب واقدی. جلد اول این کتاب به رسول‌الله (ص) و حوادث دوران آن حضرت اختصاص دارد؛
- المغازی: محمد بن عمر واقدی. واقدی، از مغازی‌نویسان و فتوح‌نگاران بزرگ اسلامی است که به تفصیل درباره جنگ‌های رسول خدا (ص) تحقیق کرده است؛
- عیون الاثر فنون المغازی و الشمایل و السیر: ابن سیدالناس؛
- السیرة النبویه: عبدالرحمن بن خلدون؛
- انسان العیون فی سیرة الامین المأمون:برهان‌الدین حلبی شافعی. این کتاب در سه جلد و به صورت مفصل تاریخ و سیره پیامبر (ص) را بیان کرده است؛
- جوامع السیرة النبویة: ابن‌حزم اندلسی؛
- بحارالانوار: علامه مجلسی. جلد شش این کتاب که با عنوان بحارالانوار السیرة النبویة منتشر شده است، مربوط به رسول‌الله است؛
- الفصول فی سیرة الرسول: اسماعیل بن کثیر؛
- الدرر فی اختصار المغازی و السیر: ابن عبدالبر؛
- سیرة رسول‌الله الرحیق المختوم: صفی الرحمن المبارک فوزی؛
- سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد:محمد بن یوسف صالحی شامی؛
- الصحیح من سیرة النبی الاعظم: سید جعفر مرتضی عاملی. وی به صورت مفصل و در چندین مجلد به بررسی سیره نبوی پرداخته است؛
- موسوعة التاریخ الاسلامی: محمد هادی یوسفی غروی؛
- تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت: علی دوانی؛
- تاریخ صدر اسلام: غلام حسین زرگری‌نژاد؛
- تاریخ پیامبر اسلام: محمد ابراهیم آیتی؛
- زندگانی حضرت محمد خاتم النبیین: سید هاشم رسولی محلاتی[۱۰].
کتب دلائل
کتب خصائص
- همان‌گونه که در تعریف این کتاب‌ها بیان شد، کتبی هستند که درباره شخصیت نبی مکرم اسلام (ص) و جنبه‌ها و خصوصیت‌های وجودی ایشان بحث می‌کنند. از جمله این کتاب‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
منابع
پانویس
- ↑ جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ص۱۱.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کتاب‌شناسی پیامبر اکرم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۹.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کتاب‌شناسی پیامبر اکرم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۹.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کتاب‌شناسی پیامبر اکرم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۹-۲۴۰.
- ↑ البلدان نام کتاب جغرافیایی این مورخ است.
- ↑ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۱۱ (مقدمه).
- ↑ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۱، پیشگفتار ناشر.
- ↑ از اجداد پیامبر (ص).
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کتاب‌شناسی پیامبر اکرم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۴۰-۲۴۲.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کتاب‌شناسی پیامبر اکرم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۴۲-۲۴۳.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کتاب‌شناسی پیامبر اکرم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۴۴.