اهداف قرآن از دیدگاه برون‌دینی

دیدگاه خاورشناسان

خاورشناسان در برخی از آثار خود به نقش هدایتی قرآن توجه کرده‌اند؛ از نگاه آنان مفهوم هدایت در کنار شریعت و جهاد از مفاهیم بنیادین اسلام است ؛ قرآن آشکارا خود را کتابی روشنگر و هدایتگر به سمت کارهای نیک می‌‌داند ؛ این کتاب، انسان را در کمک به خویشتن در تصدیق حق حاکمیت خدا و بندگی‌اش از راه انجام عمل صالح هدایت کرده و او را در این مسیر به تلاش و تکاپو وا می‌‌دارد ؛ همچنین برابر آیه نخست سوره ابراهیم، قرآن را موجب خروج از تاریکی به سوی نور معرفی کرده‌اند

برخی از مقالات دانشنامه قرآن لایدن به هماهنگی و پیوند درون مایه های قرآن با آموزه‌های پیامبران و کتاب‌های پیشین توجه کرده‌اند؛ از این منظر برابر آیه ۳۴ سورۀ آل عمران، قرآن ادامه دهنده کتاب‌های پیش از خود برای راهنمایی انسان هاست و جوهره پیام قرآن با آنچه در کتاب‌های گذشته آمده، همسانی دارد ؛ حتى تعبير «فرقان» درباره قرآن، همنام با کتاب موسی بوده و واژه «رحمت» عنصری برجسته از پیام نبوی و برگرفته از هدایتی است که در کتاب‌های پیشین آمده است .

برخی دیگر از خاورشناسان نیز به نقش احیاگرانه قرآن و آشکارسازی زوایای پنهان کتاب مقدس که اهل كتاب در کتمان آنکوشیده‌اند، توجه داده‌اند ؛ گروهی از آنان با تأکید بر گستردگی مفهوم عبادت در قرآن - که انجام شرایع و تسلیم در پیشگاه خداوند را ناگزیر می‌‌کند پیام بنیادین این کتاب آسمانی را بیان نیاز بشر به عبادت خالصانهخدا دانسته‌اند ؛ در این میان برخی نیز پیام قرآن را ذکر و یادآوریمی دانند که پی درپی در قرآن بر آن تصریح شده است ؛ همچنین از نگاه گروهی از نویسندگان دائرة المعارف لایدن، ساختار آوایی در یادآوری پیام‌های قرآنی مؤثر بوده و شالوده پیام قرآن تصدیق و ایمان به یگانگی خدا و مسئولیت انسان در برابر تمامی اعمالش در روز رستاخیز است .

به باور برخی از شرق شناسان نیز با توجه به درک اسلام از نیاز بشر در روی آوردن به مفاهيم غیبی از طریق رؤیاها، افسانه‌ها و غیر آنها، پیام نخستین قرآن تأکید بر تسلیم تمامی موجودات (مرئی و نامرئی در برابر خداست ؛ البته گروهی نیز به نقش اجتماعی قرآن توجه داشته و پیام اصلی قرآن در دوره نزول را رخنه در فرهنگ قبیله‌گرایی برشمردهاند .

با توجه به پراکندگی و گوناگونی سخنان خاورشناسان باید گفت که دیدگاههای یاد شده نمی‌توانند ترسیمی تردیدناپذیر و فراگیر از آموزه نویسندگان دانشنامۀ قرآن لايدن به دست بدهند؛ هرچند که گوشه‌هایی از آرای آنها را بازتاب داده‌اند. با توجه به آنچه گفته شد می‌‌توان به سه نکته نقد دیدگاه‌های ارائه شده در دانشنامة پادشده توجه داشت؛

1. برخی از نویسندگان خاورشناس، حقیقت تسلیم و تعبد در برابر پروردگار را در حد پاسخ به نیاز انسان به مفاهیم غیبی فرو کاسته آن را در کنار افسانه، جادو و رؤيا قرار داده‌اند؛ در حالی که قرآن بر روی حق بودن وجود خدا پافشاری نموده و شک کردن درباره وجود او را موجب شگفتی می‌داند ﴿قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ﴾؛ همچنان که قرآن بر نیازهای واقعی انسان به آفریدگار هستی تأکید داشته ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾ و انسان‌ها را به تسلیم و فرمان پذیری از پروردگاری که مالک و مدبری واقعی و نه پنداری است، فرا می‌‌خواند ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾؛
2. در این مقالات، رگه‌های دیدگاه بیشتر خاورشناسان را درباره وجود مصادر برای قران می‌‌توان دید؛ هرچند انگاره مصاد قران، در جای خود ابطال گردیده و روشن است که همسانی موضوع‌هایی قرآن با عهدین، به وحدت ادیان و رسالت‌های آنها و نیز یگانگی خاستگاه آنها که خدای متعال است، باز می‌‌گردد ؛
3. در دانشنامة قرآن لایدن، بیشتر تأثیر اجتماعی قرآن، رخنه در فرهنگ قبیله‌گرایی و شعوبی گری دانسته شده است؛ حال آنکه این تنها بخش کوچکی از اثرهای اجتماعی قرآن بر اعراب مکه و مدینه بود؛ چراکه آثار اجتماعی قرآن بسیار افزون‌تر از آن است.

در دائرة المعارف قرآن راتلج نیز به گونه ای مستقل از پیام قرآن سخن نرفته است؛ اما با مطالعه مجموعه مقالات این اثر می‌‌توان دریافت که از نگاه نویسندگان آن، پیام اصلی و روشن قرآن، پرهیز از شریک دانستن دیگران با خدای متعال است ؛ «اهتدا» (هدایت پذیری) نیز فرایندی است که در آن، فرد غیرمسلمان، با پذیرش اسلام، زندگی خود را برابر آموزه‌های این مکتب بازآفرینی می‌‌کند ؛ بنابراین توحید که پیام مرکزی قرآن است چند معنای تلویحی را دربردارد که تهدید و تبشیر در کانون آن قرار می‌‌گیرند ؛ افزون بر توحید، اصول دیگر ایمان، همچون نبوت، معاد و ثواب و عقاب، بارها در قرآن برجسته شده است .

مجموعه مقالات این دانشنامه نیز از وجود یکپارچگی راهگشا برای فهم نظريه نویسندگان آن درباره رسالت قرآن بی‌بهره بوده و از بازتاب همه پیام‌های قرآن ناتوان است؛ ولی در مقایسه با دائرة المعارف قرآن لايدن از جمله نکته‌های ارزشمند دانشنامه قرآن راتلج را باید تأکید بر توحید در جایگاه محوری‌ترین پیام قرآن و توجه به ابعاد اجتماعی و نیز بهره‌گیری از زبان بشارت و هشدار در انتقال پیام‌ها، به ویژه نقش توحید در زندگی مردم دانست؛ افزون بر اینکه تحلیل‌های نامناسب درباره توحید و تناسب میان قرآن و کتاب‌های آسمانی دیگر - چنان که در دائرة المعارف قرآن لايدن وجود داشت. در این دانشنامه به چشم نمی‌خورد.