جبری بودن عصمت به چه معناست؟ (پرسش)
| جبری بودن عصمت به چه معناست؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ عصمت |
| مدخل بالاتر | عصمت |
| مدخل اصلی | جبری بودن عصمت |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
جبری بودن عصمت به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.
پاسخ نخست
آقای دکتر بهروز مینایی در کتاب «اندیشه کلامی عصمت» در این‌باره گفته است:
«برخی از متکلمان معتقدند معصوم کسی است که امکان ندارد معصیت و گناه از او صادر شود. افراد این گروه درباره تبیین عدم امکان گناه دو نظریه متفاوت دارند:
- در بدن و نفس معصوم صفت ویژه و انحصاری نهاده شده است که موجب امتناع صدور گناه از او می‌شود[۱].
- معصوم از نظر نفس و بدن همانند دیگران است؛ با این تفاوت که قدرت بر انجام معصیت ندارد[۲].
نظرگاه دوم از آنِ ابوالحسن اشعری است که از شاخص‌ترین افراد اشاعره محسوب می‌شود. این دیدگاه گرچه ماهیت عصمت را تبیین نمی‌کند؛ آنچه مسلّم است با دیدگاه اعتقادی اشاعره یعنی اعتقاد به جبر، سازگار و هماهنگ است. در دیدگاه دوم معصوم مانند افراد عادی است؛ با این تفاوت که تنها قدرت بر طاعت دارد؛ اما قدرت بر معصیت ندارد. برخی این دیدگاه را به ابوالحسین بصری، از سران معتزله نسبت داده‌اند[۳]؛ با اینکه از نظر اعتقادی یعنی قول به تفویض با اساس مذهب معتزلی و استثنا خوردن قدرت معصوم در مورد معصیت نیاز به شرح و بیانی از جانب معتزله دارد.
اشاعره در مورد انبیا و برانگیخته شدن آنها به نبوت و رسالت هیچ صفتی را در خود پیامبر شرط نمی‌کنند؛ یعنی اینکه پیامبر باید دارای استعداد ذاتی، صفای جوهر و ذکای فطرت باشد، نزد آنها اصلاً معتبر نیست[۴]؛ ازاین رو در صورتی که با دلیل، لزوم عصمت را برای رهبران الهی شرط بدانند تنها آن را وابسته به مشیت حق تعالی درباره بندگانش می‌دانند[۵]. آنچه اشعری در کتاب کلامی خود درباره عصمت ذکر می‌کند، این است که ماهیت عصمت و توفیق، همان قوّت و برتری درجه ایمان است؛ ازاین رو عصمت را مانند ایمان دارای مراتب می‌داند[۶] و با اضافه کردن این مطلب که اعمال انسانی و حتی ایمان و کفر، بنا به مسلک اشعری توسط خدا در بشر خلق می‌شود، با قول قبلی منسوب به او سازگاری می‌یابد.
به هر روی بسیاری از اصحاب اشعری و دیگران در این عقیده یعنی جبری بودن عصمت با اشعری مخالف‌اند. آنها در ردّ این نظریه گفته‌اند که اگر معصوم قدرت بر معصیت نداشته باشد، استحقاق مدح بر ترک معاصی و انجام تکالیف ندارد و به طور کلی تکلیف دایر مدار قدرت و اختیار است؛ درنتیجه اگر تکلیف نباشد، معنایی برای پاداش و ثواب بر ترک معاصی و عصمت نمی‌ماند[۷]. مسلک جبری عصمت به هر دو جنبه، بیان اصل جبری بودن عصمت معصوم و نیز تفسیر ماهیت آن به درجات بالای ایمان در قرن هشتم قمری توسط دو دانشمند دیگر این مسلک با قرائت جدید و بیان روشن تری ارائه شده است. بیان روشن‌تر سخن اشعری در جبری بودن عصمت توسط قاضی عضدالدین ایجی ارائه شده است؛ او در ضمن ردّ نظریه حکما در تفسیر ملکه بودن عصمت و نیز ردّ نظریه لطف معتزله و نیز ردّ اینکه عصمت خاصیتی در نفس یا بدن معصوم باشد که با وجود آن صدور گناه از معصوم ممتنع باشد، مسلک اشاعره در عصمت را این‌گونه بیان می‌کند: و هي عندنا ان لا يخلق الله تعالى فيهم ذنبا[۸]: عصمت به این است که خداوند در معصوم گناهی نیافریند. میرسید شریف در تفسیر این جمله می‌گوید: «این دیدگاه مبتنی بر اصل پذیرفته شده نزد اشاعره است که تمامی اشیا و افعال به فاعل مختار اولی که خداوند متعال است، استناد داده می‌شود»[۹]»[۱۰]
پانویس
- ↑ علی البحرانی، منارالهدی، ص۱۰۱؛ علامه حلّی، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، ص۹۶؛ لازم است ذکر شود که نگارنده بر قایل این قول دست نیافت، گرچه می‌توان آن را به مهجور اشاعره قبل از ابوالحسن اشعری نسبت داد؛ چون با مبانی این مسلک در خلق اعمال بشر توسط خداوند و مسلک جبر سازگاری فراوانی دارد.
- ↑ علامه حلّی، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، ص۹۶.
- ↑ علی البحرانی، منارالهدی، ص۱۰۱؛ علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ص۳۶۵.
- ↑ میر سیدشریف جرجانی، شرح المواقف قاضی عضدالدین ایجی، ج۸، ص۲۱۸.
- ↑ میر سیدشریف جرجانی، شرح المواقف قاضی عضدالدین ایجی، ج۸، ص۲۱۸.
- ↑ ر.ک: ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۲۴۶ - ۲۶۳.
- ↑ ر.ک: میر سیدشریف جرجانی، شرح المواقف قاضی عضدالدین ایجی، ج۸، ص۲۸۱.
- ↑ میر سیدشریف جرجانی، شرح المواقف قاضی عضدالدین ایجی، ج۸، ص۲۸۰.
- ↑ میر سیدشریف جرجانی، شرح المواقف قاضی عضدالدین ایجی، ج۸، ص۲۸۰.
- ↑ مینایی، بهروز، اندیشه کلامی عصمت، ص ۷۹.