نادانی در حدیث
این مدخل زیرشاخهٔ بحث نادانی است. نادانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نادانی در قرآن - نادانی در حدیث - نادانی در نهج البلاغه - نادانی در فقه اسلامی - نادانی در فلسفه اسلامی - نادانی در اصول فقه - نادانی در اخلاق اسلامی - پرسش مرتبط نداردنکوهش جهل
جهل رذیله‌ای کشنده است که انسان را از مقام انسانیت ساقط و به جرگه حیوانات داخل می‌کند؛ از این رو پیشوایان دینی از جهل به خدا پناه میبردند. جناب ام سلمه از رسول خدا (ص) دعایی نقل کرده که آن حضرت هنگام بیرون رفتن از منزل می‌خواند و به این صورت از نادانی به خدا پناه می‌برد: "به تو پناه می‌برم از اینکه نادانی کنم یا با من نادانی شود"[۱].
امیرالمؤمنین (ع) نیز در ضمن دعایی که در صفین خوانده، عرض می‌کند: "از نادانی به تو پناه می‌برم"[۲].
و در دعای امام صادق (ع) آمده است: "به تو پناه می‌برم از اینکه علم را با جهل مبادله کنم"[۳].
علاوه بر این، از حضور آن در محیط نفس پوزش می‌طلبیدند و به عنوان یک گناه از آن استغفار می‌کردند.
امام سجاد (ع) از نادانی به درگاه الاهی پوزش آورده، عرض می‌کند: "الاهی من به خاطر نادانی‌ام از تو پوزش می‌خواهم و می‌خواهم که کارهای بد مرا ببخشی"[۴].
و رسول خدا (ص) جهل را در ردیف سایر گناهان قرار داده، در مورد آن عرض می‌کند: "الاهی بر من ببخش خطاها و نادانی‌ام را و زیاده‌روی‌هایی که در امور خود کرده‌ام"[۵].
نتیجه آنکه جهل اگر به خاطر قصور و سستی انسان باشد، هم رذیله و هم گناه است.
جهل از منظر معصومان (ع)، مصداق همه کاستی‌ها و نماینده هر نقص و ناداری است. جهل بدترین و بزرگ‌ترین مصیبت است.
علی (ع) می‌فرماید: "بدترین مصیبت‌ها جهل است"[۶].
و امام صادق (ع) می‌فرماید: "هیچ مصیبتی بزرگ‌تر از جهل نیست"[۷].
فقر حقیقی است در جهل متجلی می‌شود. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: "هیچ فقری سخت‌تر از جهل نیست"[۸].
و علی (ع) می‌فرماید: "هیچ ثروتی چون عقل و هیچ فقری چون جهل نیست"[۹].
بنابراین دشمن انسان که این همه کاستی را باعث می‌شود، بلکه خود عین کاستی است، همان جهل است. رسول خدا (ص) می‌فرماید: "دوست هر انسانی عقل او، دشمن هرکس جهل اوست"[۱۰] و هموست که پیوسته به او زیان می‌رساند.
و می‌فرماید: "هرکس از فهمش سود نبرد، از جهلش زیان می‌بیند"[۱۱].
علی (ع) می‌فرماید: "هیچ دشمنی زیان آورتر از جهل نیست"[۱۲]. و هم از این رو مایه ننگ و نکوهش انسان است.
و می‌فرماید: "هیچ زشتی‌ای ننگ‌آورتر از جهل نیست"[۱۳] و می‌فرماید: "در نکوهش جهل همین بس که هر جاهلی هم خود را از آن پاک می‌داند[۱۴].
رسول خداوند (ص) می‌فرماید: "خدا هر بنده‌ای را دور بیندازد، علم و ادب را از او دریغ می‌کند"[۱۵].
می‌فرماید: "مبغوض‌ترین آفریده‌ها نزد خدای تعالی، انسان جاهل است؛ چون او را از برترین نعمت‌های خود یعنی عقل محروم کرده است"[۱۶].
و به همین دلیل است که انسان جاهل به بیان‌های مختلف نکوهش شده است. علی (ع) می‌فرماید:"جاهل بدبخت‌ترین انسان‌هاست"[۱۷].
و می‌فرماید: "جاهل مرده‌ای است در بین زندگان"[۱۸] و می‌فرماید: "جاهل کوچک است اگر چه پیر باشد و عالم بزرگ است اگر چه جوان باشد"[۱۹].
و می‌فرماید: "جاهل سنگی است که چشمه‌ای از آن نمی‌جوشد، درختی است که چوبش طراوتی ندارد و و زمینی است که گیاهی در آن نمی‌روید"[۲۰]. معنی این سخن شریف این است که جاهل در هر مقام و موقعیتی باشد، فایده‌ای که از او انتظار می‌رود را نخواهد داشت[۲۱].
منابع
پانویس
- ↑ «أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ... أَجْهَلَ أَوْ يُجْهَلَ عَلَيَّ»؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۴، ص۳۱۸؛ این عبارت به طور مکرر در دعاهای ائمه (ع) وارد و در منابع شیعی نقل شده است. از جمله: محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۵۹۲؛ علی بن حسین صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۷؛ محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجد، ص۲۷۷؛ الدروع الواقیه، ص۱۴۴ و ص۲۳۲؛ ابراهیم کفعمی، مصباح، ص۱۲۵ و ص۲۹۹؛ شهید ثانی، منیة المرید، ص۲۰۵ و ص۲۱۰.
- ↑ «أَعُوذُ بِكَ مِنَ اَلْجَهْلِ»؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ «أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَشْتَرِيَ اَلْجَهْلَ بِالْعِلْمِ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۵۹۲.
- ↑ «اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعْتَذِرُ إِلَيْكَ مِنْ جَهْلِي، وَ أَسْتَوْهِبُكَ سُوءَ فِعْلِي»؛ صحیفه سجادیه، ص۱۵۵، فی ذکر التوبة و طلب‌ها.
- ↑ «اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لِي خَطِيئَتِي وَ جَهْلِي وَ إِسْرَافِي فِي أَمْرِي»محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۲، ص۳۹۴.
- ↑ «شَرُّ اَلْمَصَائِبِ اَلْجَهْلُ»؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۹۳.
- ↑ «لاَ مُصِيبَةَ أَعْظَمُ مِنَ اَلْجَهْلِ»؛ محمد بن نعمان مفید، الاختصاص، ص۲۴۶.
- ↑ «اَ فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ اَلْجَهْلِ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۲۵.
- ↑ «لاَ غِنَى كَالْعَقْلِ وَ لاَ فَقْرَ كَالْجَهْلِ»؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۹۴.
- ↑ «صَدِيقُ كُلِّ اِمْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ»؛ احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ «مَنْ لَمْ يَنْفَعْهُ عِلْمُهُ ضَرَّهُ جَهْلُهُ»؛ علی بن ابی‌بکر هیثمی، مجمع الزوائد، ج۱، ص۱۸۴.
- ↑ «لاَ عَدُوَّ أَضَرُّ مِنَ اَلْجَهْلِ»؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۹۵.
- ↑ «لاَ سَوْءَةَ أَشْيَنُ مِنَ اَلْجَهْلِ»؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۵۳۴.
- ↑ «كَفَى بِالْجَهْلِ ذَمّاً أَنْ يَبْرَأَ مِنْهُ مَنْ هُوَ فِيهِ»؛ شهید ثانی، منیة المرید، ص۱۱۰.
- ↑ «مَا اِسْتَرْذَلَ اَللَّهُ عَبْداً إِلاَّ حَظَرَ عَلَيْهِ اَلْعِلْمَ وَ اَلْأَدَبَ»؛ محمد صالح مازندرانی، شرح اصول کافی، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ «أَبْغَضُ اَلْخَلاَئِقِ إِلَى اَللَّهِ تَعَالَى اَلْجَاهِلُ لِأَنَّهُ حَرَمَهُ مَا مَنَّ بِهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ هُوَ اَلْعَقْلُ»؛ على بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۱۲۶.
- ↑ «أَشْقَى اَلنَّاسِ اَلْجَاهِلُ»؛ جمال‌الدین محمد خوانساری، شرح فارسی غرر و درر آمدی، تصحیح سید جلال‌الدین محدث، ج۲، ص۳۷۹.
- ↑ «اَلْجَاهِلُ مَيِّتٌ بَيْنَ اَلْأَحْيَاءِ»؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۶۵.
- ↑ « اَلْجَاهِلُ صَغِيرٌ وَ إِنْ كَانَ شَيْخاً وَ اَلْعَالِمُ كَبِيرٌ وَ إِنْ كَانَ حَدَثاً»؛ ابوالفتح کراجکی، کنز الفوائد، ص۱۴۷.
- ↑ «اَلْجَاهِلُ صَخْرَةٌ لاَ يَنْفَجِرُ مَاؤُهَا وَ شَجَرَةٌ لاَ يَخْضَرُّ عُودُهَا وَ أَرْضٌ لاَ يَظْهَرُ عُشْبُهَا»؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۶۳.
- ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۱۹۱-۱۹۴.