انس بن حارث کاهلی در تاریخ اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث انس بن حارث کاهلی است. انس بن حارث کاهلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انس بن حارث کاهلی در حدیث - انس بن حارث کاهلی در تاریخ اسلامی - انس بن حارث کاهلی در معارف و سیره حسینی - انس بن حارث کاهلی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردمقدمه
انس فرزند «حارث بن شبیة بن کاهل» (حرث یا حرت)، از اصحاب رسول خدا (ص)، امیرمؤمنان (ع) و امام حسین (ع) و از شهدای کربلاست[۱]. او به تیره بنوکاهل از قبیله بنو اسد بن خزیمه از معد نسب می‌برد[۲]. پدر او حارث، از صحابه و در شمار اصحاب صفه بود[۳]. نام انس و نام پدرش در مأخذ به چند صورت آمده است. صحابه‌نگاران به نام دقیق وی در مدخل أنس بن حارث کاهلی تصریح کرده‌اند[۴]. همچنین از آن جمله است «انس بن حارث»، «حرث» و «حرت» کاهلی[۵]، انس بن کاهل اسدی[۶]، مالک بن اَنس کاهلی[۷]، انس بن مالک[۸] و انس بن هزله[۹] به یقین در این مجموعه، تصحیفاتی با حذف و اضافه و قلب صورت گرفته است.
نام وی در زیارت ناحیه مقدسه، انس بن کاهل اسدی آمده است[۱۰]. مرحوم خویی می‌گوید: انس بن کاهل، همان انس بن حارث است؛ از این رو، انس بن حارث را با لقب مستقل «کاهلی اسدی» نام می‌برد و می‌گوید: انس بن کاهل، در واقع منسوب به عشیره و تیره است، نه منسوب به پدر [۱۱].
برخی انس بن حارث کاهلی را با مالک بن انس کاهلی اشتباه گرفته[۱۲] و برای هر دو ایشان با اختلاف اندکی، رجزی مشابه روایت کرده‌اند[۱۳] با اینکه این دو یکی هستند. صدوق[۱۴] در ضمن یاد از شهدای کربلا گوید: مالک بن انس کاهلی به میدان رفت، رجزی خواند، آنگاه هجده نفر را کشت، سپس شهید شد. دیگران، مانند فتال نیشابوری[۱۵]، ابن‌شهرآشوب[۱۶]، مجلسی[۱۷]، خویی[۱۸] و بحرانی[۱۹] همان گزارش صدوق را آورده‌اند. به نظر می‌رسد سید محسن امین[۲۰] گرچه از برخی از این منابع استفاده کرده است ولی به اشتباه أنس بن مالک نوشته است.
برخی گویند: او همان انس بن هزله است[۲۱] و ابن اثیر در شرح حال أنس بن هزله، از درستی این همانی اظهار بی‌اطلاعی کرده، اما در عین حال با استناد به قول ابواحمد عسکری که این دو را یکی دانسته است، گوید: ابواحمد دانشمند فاضلی است و اگر او این رأی را درست نمی‌دانست، آن را نمی‌پذیرفت. شاهد دیگر ابن اثیر این است که در شرح حال هر دو گفته‌اند آنان در کربلا شهید شدند. ابن اثیر گرچه این نظر را تلویحاً پذیرفته است، اما بدون اظهار نظر صریح با گفتن "والله أعلم"؛ از کنار آن می‌گذرد[۲۲].
عجلی[۲۳] با معرفی وی به عنوان ثقه، در نسب وی به خطا رفته است و می‌گوید: "أنس بن الحارث بن لقیط النخعی کوفی ثقة"؛ درحالی که جد او نبیة بن کاهل است[۲۴].
در مورد صحابی بودن وی اختلاف اندکی وجود دارد. مشهور چنان است که او از اصحاب رسول خدا (ص) بود. ابن حجر در مورد صحابی بودن انس گوید: ذهبی[۲۵] وی را صحابی ندانسته و حدیثش را مرسل می‌داند و سخنان مزّی را مبنی بر صحابی بودن وی، موهوم می‌پندارد. ابن حجر[۲۶] در پاسخ وی می‌گوید: چگونه حدیث وی را مرسل می‌شمرند، در حالی که با لفظ "سمعت" همراه است. چنان که سند آن در کتاب بخاری[۲۷] آمده و بر نقل شفاهی و مستقیم دلالت دارد. او می‌افزاید: بغوی، ابن سکن، ابن شاهین، دغولی، ابن زبر، باوردی، ابن منده، ابو نعیم و دیگران، وی را از اصحاب رسول خدا (ص) برشمرده‌اند. طوسی[۲۸] و ابن اثیر[۲۹] نیز بر این باورند. ابن حبان[۳۰] وی را در شمار ثقات تابعین نام می‌برد. ابن حجر، ابونعیم را از معتقدان به صحابی بودن انس می‌داند، ولی در کتاب ابونعیم [۳۱] انس از تابعین شمرده شده است.
وی از صحابیانی است که در کوفه اقامت گزید[۳۲]. او در قیام امام حسین (ع) با روایت حدیثی که خود از رسول خدا (ص) شنیده بود، به کربلا آمد و در رکاب امام به شهادت رسید. اشعث بن سلیم از پدرش از انس روایت کرد و او از رسول خدا (ص) شنید که فرمود: «همانا این فرزندم، حسین، در سرزمینی از عراق کشته می‌شود. پس هر که او را درک کرد، باید یاری‌اش کند» [۳۳]. از بغوی دو نکته نقل شده است: یکم آنکه برای انس جز این روایت، روایتی نمی‌شناسم[۳۴] و دوم آنکه، هیچ کس جز او این روایت را نقل نکرده است[۳۵].
به یقین نکته دوم که در گزارش ابن کثیر آمده، خطاست؛ زیرا شبیه این روایت را با اختلاف اندکی در عبارات، اشخاص دیگری چون عایشه، زینب بنت جحش، ام الفضل بنت حارث، ابوامامه باهلی و دیگران نقل کرده‌اند[۳۶]. همچنین این روایت را از انس از پدرش حارث که او آن را از پیامبر شنیده بود، نقل نموده‌اند [۳۷]. ابن سکن در یک جا گوید: این روایت تنها همان طریق یاد شده در بالا را دارد و برای انس جز این روایتی شناخته نیست[۳۸] و همو در جایی دیگر گوید: "في حديثه نظر"[۳۹]. مغلطای[۴۰] به نقل از تاریخ القراب این حدیث را نامعروف می‌داند.
ابن سعد به نقل از عربان بن هیثم آورده است که گفت: پدرم هیثم صحرانشین و همواره در کوچ و رحیل در بادیه بود. او نزدیک کربلا رحل اقامت گستراند و جز بنی اسد کسی در آن مکان نبود. پدرم به مردی از ایشان گفت: چرا در اینجا مقیم شده‌اید؟ گفت: باخبر شدم که حسین در این مکان کشته خواهد شد. پس اینجا آمدم و انتظار می‌کشم که یاری‌اش کنم و با او کشته شوم. پس از حادثه کربلا، پدرم گفت: برویم ببینیم آیا آن مرد اسدی در میان کشته‌هاست یا نه. به معرکه رفتیم و آن اسدی را کشته یافتیم[۴۱]
همه منابع، انس بن حارث را از شهدای کربلا دانسته‌اند[۴۲]. او در روز عاشورا از امام اجازه رزم و جهاد خواست و با آنکه مرد کهنسالی بود، با عمامه‌اش کمر خویش را محکم کرد و با پارچه‌ای ابروهای بلندش را از مقابل چشم‌ها به پیشانی بست. امام حسین وی را که چنین دید، با چشمی گریان فرمود: ««شَكَرَ اللَّهُ لَكَ، و سَعْيُكَ يَا شَيْخ»[۴۳]؛ او چنین رجز خواند:
| قَدْ عَلِمَتْ كاهِلُها وَدُودَا | وَالخِنْدِفِيُّونَ وَقَيْسُ عَيلانَ | |
| بِأَنَّ قَومِي قُصَمُ الأقرانِ | يا قَومِ كونوا كأُسُودِ الجَانِ | |
| آلُ عَليٍّ شيعةُ الرَّحمنِ | وَآلُ حَرْبٍ شيعةُ الشَّيطان |
- تیره‌ه‌ای کاهل، دودان و نیز قبیله‌های خندف و قیس عیلان می‌دانند که قوم من در نبرد، آفت جان دلیران دشمن‌اند و همانا من سرور شجاعان قومم هستم. آل علی شیعیان و پیروان خدای رحمان و آل حرب پیرو شیطان‌اند. این رجز را تا چهار بیت نیز آورده‌اند[۴۴].
از تعابیری که در این رجز به کار رفته، میتوان دریافت که او به دلیل صحابی بودن و کهنسالی‌اش، باید از جایگاه والایی میان کوفی‌ها، به ویژه برخی از قبایلی که نام برده، برخوردار باشد.
براساس گزارش صدوق، او به میدان رفت و هجده یا چهارده تن[۴۵] از سپاهیان عمر بن سعد را به هلاکت رساند و خود به شهادت رسید[۴۶]. کمیت بن زید اسدی در مدح وی و حبیب بن مظاهر که هر دو، هم عشیرة کمیت بودند، چنین سرود:
| سِوی عُصبَهُ فیهِم حَبیبُ مَعفَّرُ | قَضی نحبَهُ وَالکاهِلیُ مَرمَّلُ |
انس بن حارث کاهلی در دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم
اَنَس بن حارث، یکی از یاران پیامبر خدا (ص) و امام حسین (ع) به شمار می‌رفته است. بسیاری انس بن حارث را به سبب حدیثی که از پیامبر (ص) شنیده، از صحابه دانسته‌اند[۴۸]. هر چند برخی نیز وی را از تابعین شمرده‌اند[۴۹].
انس را اهل کوفه دانسته‌اند[۵۰]. با توجه به القابی که گاه برای او ذکر می‌شود، به نظر می‌رسد از قبیله بنی اسد است. پدرش، حارث بن نبیه[۵۱] را نیز از اصحاب صفّه دانسته‌اند[۵۲][۵۳]
انس و روایت حدیث از پیامبر (ص)
تنها حدیثی که انس از پیامبر (ص) نقل کرده درباره پیش‌بینی شهادت امام حسین (ع) در کربلاست. اشعث بن سحیم از پدرش و او از انس بن حارث نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: "این پسر من حسین در سرزمینی از عراق کشته می‌شود و هر کس او را درک کند یاریش کند"[۵۴][۵۵]
انس و حضور در کربلا
احتمالاً، انس بن حارث همان کسی است که به دلیل شنیدن پیشگویی یادشده، سال‌ها پیش از واقعه کربلا، در این منطقه اقامت گُزید تا به فیض شهادت با سیّد الشهدا (ع) نائل آید[۵۶][۵۷]
آنچه بیش از همه مشهور است اشعار و رجز خوانی انس در میدان نبرد است و او پس از کشتن تعدادی[۵۸] از سپاهیان دشمن، خود نیز به شهادت می‌رسد. اما چون نام مالک بن انس کاهلی و ابیاتش، در منابعی که پیش از قرن ششم تألیف شده‌اند، یافت می‌شود و پس از این زمان است که اشعار و رجز خوانی‌های مربوط به کربلا به انس بن حارث کاهلی نسبت داده می‌شود[۵۹]، به نظر می‌رسد "مالک بن انس کاهلی" نام صحیح فردی است که در کربلا همراه امام نبرد کرده و صاحب این اشعار و رجز خوانی‌هاست؛ هر چند گویا در کتاب‌هایی که بعدها نوشته شده و درباره شهدای کربلا به "انس بن حارث کاهلی" اشاره شده، این اسم تحریف شده است[۶۰][۶۱]
منابع
پانویس
- ↑ طوسی، ص۲۱ و ۹۹.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۲۸۸؛ ابن حجر، ج۱، ص۲۷۰ و ۲۷۱.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۰۱؛ ابن اثیر، ج۱، ص۲۸۸؛ ابن حجر، ج۱، ص۲۷۰ و ۲۷۱؛ ابن عساکر، ج۱۴، ص۲۲۴.
- ↑ اردبیلی، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ مجلسی، ج۱۰۱، ص۲۷۲.
- ↑ صدوق، ص۲۲۵.
- ↑ امین، ج۳، ص۵۰۰.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۲۲۸.
- ↑ مجلسی، ج۱۰۱، ص۲۷۲۱۰۱، کتاب المزار، باب ۱۹؛ و نیز سید بن طاووس، ج۳، ص۳۴۶.
- ↑ خویی، ج۳، ص۲۳۲.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۱۰۲.
- ↑ خوارزمی، ج۲، ص۲۱ و ۲۲.
- ↑ صدوق، ص۲۲۵.
- ↑ نیشابوری، ص۱۷۸.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۲۵۱.
- ↑ ج۴۵، ص۲۵.
- ↑ خویی، ج۱۵، ص۱۹۶.
- ↑ بحرانی، ص۲۶۸.
- ↑ سید محسن امین، ج۳، ص۵۰۰.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۲۲۸.
- ↑ ابن اثیر، ص۳۰.
- ↑ عجلی، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ ر. ک: عجلی، ج۱، ص۱۷.
- ↑ ذهبی، ج۱، ص۳۰.
- ↑ ابن حجر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ بخاری، ج۲، ص۳۰.
- ↑ طوسی، ص۲۱.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۱۳۲.
- ↑ ابن حبان، ج۴، ص۴۹.
- ↑ ابونعیم، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۲۸۸؛ ابن حجر، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۹.
- ↑ « إِنَّ اِبْنِي هَذَا يُقْتَلُ بِأَرْضِ اَلْعِرَاقِ فَمَنْ أَدْرَكَهُ مِنْكُمْ فَلْيَنْصُرْهُ »؛ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۰۱؛ ابن اثیر، ج۱، ص۲۸۸؛ ابن حجر، ج۱، ص۲۷۰ و ۲۷۱؛ ابن عساکر، ج۱۴، ص۲۲۴؛ سیوطی، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ ابن عساکر، ج۱۴، ص۲۲۴.
- ↑ ابن حجر، ج۱، ص۲۷۰؛ ابن کثیر، ج۸، ص۲۱۷.
- ↑ مزی، ج۶، ص۴۰۹ و ۴۱۰.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ متقی هندی، ج۱۲، ص۱۲۶.
- ↑ ابن حجر، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ مغلطای، ج۱، ص۹۲.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الامام الحسین لان من ابن سعد الطبقات الکبری، ص۵۰.
- ↑ بخاری، ج۲، ص۳۰؛ طوسی، ص۲۹ و ۹۹؛ علامه حلی، ص۷۵؛ ابن ابی حاتم، ج۲، ص۲۸۷؛ ابن حبان، ج۴، ص۴۹.
- ↑ المقرم، ص۲۵۳.
- ↑ ابن اعثم، ج۵، ص۱۹۶؛ صدوق، ص۲۲۵؛ ابن نما، ص۴۷، با اندکی اختلاف؛ ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۱۰۲؛ خویی، ج۱۵، ص۱۶۶.
- ↑ ابن شهرآشوب، ج۳، ص۲۵۱.
- ↑ صدوق، ص۲۲۵.
- ↑ حیدری آقایی، محمود، مقاله «انس بن حارث بن نبیه کاهلی اسدی»، دانشنامه سیره نبوی ج۲، ص:۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ رجال الطوسی، شیخ طوسی، ص۲۰۱؛ رجال ابن داوود، ابن داوود:، ج۶۱، صالتاریخ الکبیر، بخاری، ج۲، ص۳۵؛ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۱، ص۱۱۲؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۱، ص۱۴۷ و الاصابه، ابن حجر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ همچون ابو نعیم که بر این رأی است و ذهبی نیز حدیث انس را مرسل می‌داند؛ نک: اسد الغابة، ابن اثیر، ج۱، ص۱۴۶. شوشتری چنین تحلیل می‌کند که اگر عبارت "سمعت النبی" تعریف شده "قال النبی" باشد، اعتراض ابونعیم وارد است؛ نک: قاموس الرجال، شوشتری، ج۲، ص۱۹۱. گفتنی است، انس بن حارث طبق برخی نقل‌ها حدیث را با واسطه پدرش، از پیامبر (ص) نقل می‌کند. (اسد الغابة، ابن اثیر، ج۱، ص۳۴۹).
- ↑ الاصابه، ابن حجر، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ یکی از رجالیون "أنس بن حارث" را با "انس بن هزله" یکسان می‌داند. (اسد الغابة، ابن اثیر، ج۱، ص۱۴۷) شوشتری برای درست دانستن این اقوال، می‌گوید: و احتمالا "هزله" نام مادر انس باشد. (قاموس الرجال، شوشتری، ج۲، ص۱۹۱) گاه در اقوال و اشعار تاریخی، از سخنان و اشعار مالک بن حارث (حرث کاهلی) یاد می‌شود ولی قرینه ای برای یکی بودن این فرد با صحابی مورد نظر یافت نشد. (لسان العرب، ابن منظور، ج۱۴، ص۲۱۴ و تاج العروس، زبیدی، ج۱۰، ص۱۰۹).
- ↑ اسد الغابة، ابن اثیر، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «انس بن حارث»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ص ۴۸۱.
- ↑ «إِنَّ ابْنِی هذا یقتَلُ بأَرْضٍ مِنْ أَرْضِ الْعِراقِ، أَلا فَمَنْ شَهِدَهُ فَلْینْصُرْهُ»؛ اسد الغابة، ابن اثیر، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «انس بن حارث»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ص ۴۸۱؛ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۵۳۶.
- ↑ الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة): که در آن، به نقل از عربان بن هیثم، آمده است: «پدرم به صحرا می‌رفت و در منطقه‌ای منزل می‌کرد که جنگ حسین (ع) در آنجا رخ داد. ما هر وقت وارد آنجا می‌شدیم، مردی اسدی را می‌دیدیم که در آنجا مقیم شده است. پدرم به او گفت: می‌بینم که اینجا اقامت کرده‌ای؟ او گفت: به من خبر رسیده که حسین (ع) در اینجا کشته می‌شود. من آمده‌ام تا با او باشم و با او کُشته شوم. وقتی حسین (ع) کشته شد، پدرم گفت: برویم و ببینیم آیا آن مرد اسدی، میان کشتگان هست یا نه؟ به آوردگاه آمدیم و گشتیم. دیدیم که او جزء کشته‌هاست».
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۵۳۶.
- ↑ بنا به نقل شیخ صدوق (الامالی، ص۲۲۴) هیجده نفر و به نقل ابن‌شهرآشوب (مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۲۵۱) چهارده نفر را کشت.
- ↑ نخستین بار ابن نما (م ۶۴۵ق) از انس بن حارث کاهلی در زمره اصحاب کربلا یاد می‌کند و پس از او منابع دیگر با استناد به او این مطلب را تکرار می‌کنند.
- ↑ میتوان این فرضیه را نیز مطرح کرد که انس بن حارث، نام آن صحابه‌ای است که حدیث مربوط به کربلا و امام حسین (ع) را از پیامبر (ص) نقل کرده و مالک بن انس که احتمالاً فرزند اوست، فردی است که در کربلا حاضر بوده و مقتل‌نویسان از اشعار او یاد کرده‌اند؛ در حالی که در منابع متأخر، این رجز خوانی‌ها را به انس بن حارث نسبت داده‌اند. قرینه یاری‌رسان آن است که در هیچ یک از منابع، این حدیث را به نقل از "مالک بن انس کاهلی" گزارش نکرده‌اند.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «انس بن حارث»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ص ۴۸۲.