جاحظ
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
آشنایی اجمالی
ابوعثمان عمرو بن بحر بن محبوب جاحظ کنانی بصری لیثی صلیبه مولی و شتردار ابوقلمّس عمرو بن قطع کنانی بود[۱] که به سال ۱۵۰هـ در بصره متولد شد. نحو را از اخفش، کلام را از نظّام و فصاحت را از اعراب و نیز مربد به طور شفاهی فرا گرفت. وی مدتی در بغداد اقامت داشت و به علم و ادب و آگاهی به علوم مختلف معروف بود. از افرادی چون ابوعبیده، اصمعی، ابوزید انصاری،[۲] ابویوسف قاضی و ثمامة بن أشرس حدیث شنید و افرادی چون خواهرزاده‌اش یموت بنی مزرع و ابوالعیناء از او روایت نمودند.[۳] برخی وی را غیر قابل اعتماد و اهل بدعت دانسته‌اند.[۴] جاحظ از بزرگان معتزله به شمار می‌‌رفت[۵] و فرقه جاحظیه از معتزله به او منسوب است. اینان معتقدند که معارف بالطبع ضروری و فطری می‌‌باشند و از افعال بندگان نیستند. وی در زمان متوکل از نسابین بود و در ابتدای امر در بصره نان و ماهی می‌‌فروخت.[۶] ابوعباس محمد بن یزید نحوی گوید: در علم حریص‌تر از سه کس ندیدم که یکی از آنها جاحظ است،؛ چراکه هر کتابی در هر موضوعی به دستش می‌‌رسید از اول تا آخر آن را مطالعه می‌‌کرد.[۷] او سرانجام بر اثر سقوط کتاب بر سرش[۸] به سال ۲۵۵هـ در بصره[۹] و در زمان معتز وفات یافت.
آثار بسیاری از او بر جای مانده که عبارت‌اند از: الحیوان که هفت جزء دارد و کتب‌های النساء، البغال و الابل را برخی بر آن افزوده‌اند، البیان و التبیین، الزرع و النخل، الفرق بین النبی و المتنبی، المعرفه، جوابات کتاب المعرفه، مسائل کتاب المعرفه، الرد علی اصحاب، الالهام نظم القرآن (سه نسخه)، المسائل فی القرآن، فضیلة المعتزله، الرّد علی المشبهه، الرّد علی العثمانیّه، الامامة علی مذهب الشیعه، حکایة قول اصناف الزیدیّه، امامة معاویه، الاخبار و کیف تصح الرّد علی النصاری عثام (عصام)، المرید، القواد، امامة بنی العباس، الفتیان، اللصوص، ذکر ما بین الزیدیه و الرافضه، المخاطبات فی التوحید، صناعة الکلام، تصویب علی فی تحکیم الحکمین، وجوب الامامه، الاصنام الوکلاء و الموکلین الشارب و المشروب افتخار الشتاء و الصیف المعلمین الجواری نوادر الحسن البخلاء فرق ما بین بنی عبدشمس و مخزوم العرصان و البرصان فخر القحطانیة و العدنانیه التربیع و التدویر الطفیلیین الفتیا اخلاق الملوک مناقب جند الخلافة و فضایل الاتراک الحاسد و المحسود الرّد علی الیهود الصرحاء و الهجناء السودان و البیضان المعاد و المعاش النساء التسویة بین العرب و العجم السلطان و اخلاق اهله الوعید البلدان الاخبار الدلالة علی ان الامامة فرض الاستطاعة و خلق الافعال المقیّنین و الغناء و الصنعه الهدایا منحول الاخوان الرد علی من الحد فی کتاب الله آی القرآن التمثیل العاشق الناشی و المتلاشی حانوت عطار فضل العلم المزاح و الجدّ جمهرة الملوک الصوالجه ذمّ الزّنا التفکر و الاعتبار الحجة و النبوة کتاب الی ابراهیم ابن المدبر فی المکاتبه احالة القدرة علی الظلم امهات الاولاد الاعتزال و فضله عن الفضیله الخطار و المراتب و الصناعات احدوثة العالم الرّد علی من زعم ان الانسان جزء لا یتجزأ التفاح الانس و السلوة الحزم و العزم الکبر المستحسن و المستقبح نقض الطب عناصر الاداب الامثال تحصین الاموال فضل الفرس علی الهملاج الاسد و الذئب العالم و الجاهل الملوک و الامم السالفة و الباقیه القضاء و الولاة النرد و الشطرنج غش الصناعات خصومة الحول و العور ذوی العاهات المعنیین اخلاط الشطار القلم فضل ایجاد الکتب کتمان السّر مدح النبیذ ذم النبیذ العفو و الصفح اثم السکر الامل و المامول الحلیه ذمّ الکُتّاب مدح الکُتاب مدح الوراقین ذم الوراقین من تسمی من الشعراء عمراً فرط الجهل یعقوب بن اسحاق الکندی رسالة الکرم الی ابی الفرج بن نجاح الیتیمه رسالة فی موت ابی حرب الصفار البصری المیراث کمیات الکیمیاء الاستبداد و المشاوره فی الحرب الرد علی الغولیه رسالة الی ابی النجم فی الخراج رسالة الی ابی الفرج بن نجاح فی امتحان عقول الاولیاء رسالة الی احمد بن اسرائیل رسالة الی احمد بن المنجم فی حفظ اللسان رسالة اخری الی احمد بن المنجم رسالة الی سلیمان بن وهب رسالة الی حسن بن وهب رسالة الی محمد بن عبدالملک فی الغضب و الرضا الشکر الجد و الهزل وصف کتاب خلق القرآن پنج رساله دیگر به محمد بن عبدالملک رسالة الی محمد الیزیدی اربعة رسائل الی ابن نجاح فی العقل و الحلم و غیره رسالة الی ابی عمره احمد بن سعید رسالة الی عبیدالله بن یحیی رسالة الی ابن داوود فی کتاب نظم القرآن رسالة الی ابن داوود فی صفة کتاب الفتیا رسالة الی ابی الولید بن احمد فی الکبر رسالة الی عیدان ابن ابی حرب (دو رساله) رسالة فی غناب المنحوله رسالة الی احمد بن حمدون الندیم فی صفة الندیم رسالة الی احمد بن المدبر رسالة الی احمد بن ابی عون فی حفظ السر و اللسان رسالة الی المنتظر بالله رسالة الی احمد الحطیب[۱۰]سحر البیان سلوة الخریف بمناظرة الربیع و الخریف الانس و السکن التعبیر التفکر و الاعتبار الحجر و الفتوه الدلال السلطان الخطاب فی التوحید السلوک الصولجان العرس و العرائس المحاسن و الاضداد مقالة فی اصول الدین نوادر الجنّ معانی القرآن النجم و جوابه الطبائع[۱۱] المسالک و الممالک[۱۲] فضل بنی هاشم علی امیه[۱۳] التاج مفاخرة الجواری و الغلمان رسالة فی الحنین و الاوطان[۱۴] البرهان و الفرعان.[۱۵].[۱۶]
منابع
جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱
پانویس
- ↑ الفهرست (الندیم)، ص۲۰۸.
- ↑ معجم المؤلفین، ج ۸، ص۷.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۵۲۶.
- ↑ لسان المیزان، ج۴، ص۳۵۵.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۲۱۹.
- ↑ دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۷، ص۷۴ و ج۱۳، ص۴۸۴.
- ↑ الفهرست (الندیم)، ص۲۰۸.
- ↑ شذرات الذهب، ج۲، ص۱۲۱.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۳/۴۷۳.
- ↑ الفهرست (الندیم)، ص۲۰۸.
- ↑ هدیة العارفین، ج۱، ص۸۰۲.
- ↑ کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۶۴.
- ↑ معالم العلماء، ص۸۴.
- ↑ المستدرک علی معجم المؤلفین، ص۵۳۰.
- ↑ اسماء الکتب، ص۸۶.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱، ص۵۷۹-۵۸۰.