آل در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آل است. آل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آل در قرآن - آل در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

قرآن در بسیاری موارد از کلمه آل یاد می‌کند و خاندان‌هایی را با این عنوان طرح می‌سازد و حکایت، یا حکایاتی از هر یک را بر می‌شمارد، مثلا آل ابراهیم، آل داوود، آل عمران، آل یعقوب و آل فرعون. در این مدخل منظور آن دسته از آیاتی است که پیوند پیامبر را با خاندانی مشخص می‌کند و نوعی جبهه گیری میان نیروهای حق و باطل و پیوند تاریخی با آنان را با لفظ آل و ذریه نشان می‌دهد. این جبهه بندی در داستان موسی و عصر خودش با تعبیرهایی چون: آل فرعون: وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ...، وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ... مشخص کرده است.

1. وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.
2. يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا.
3. أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا.
4. وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلَى إِسْحَاقَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ. و آیات وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ، كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ، وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ، كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقَابِ، كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ، أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا.
5. سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ.

نکته: ابن عباس گوید: مراد از إِلْ يَاسِينَ آل محمد a است و يَاسِينَ یکی از نام‌های پیغمبر است. کسی که این کلمه را (الیاسین) متصل خوانده، گوید: مراد از آن "الیاس" و پیروان او می‌باشد. و گفته شده که (یس) نام سوره می‌باشد گویا که خداوند فرموده است: سلام بر آن که به کتاب خداوند و به قرآن که (یس) است، ایمان آورد.

واژه‌شناسی لغوی

آل=اهل، خانواده، پیروان، شخص

این واژه، ۲۵ بار فقط به صورت مضاف در قرآن آمده است. سیزده بار به «فرعون»، چهار بار به «لوط»، دو بار به «ابراهیم» و «یعقوب» و یک بار نیز به هر یک از واژه‌های «موسی» «هارون» «داوود» و «عمران» اضافه شده است.

در ریشه لغوی "آل" دو نظر اساسی وجود دارد که بر گوناگونی معنای این لفظ، تناسب معانی با لفظ و نیز تشخیص معنای حقیقی از مجازی مؤثّر است.

آل در قرآن

لغویان و مفسّران برای "آل" چهارمعنا ذکر کرده‌اند: "اهل و خانواده" "پیروان" "شخص" و "نزدیکان خاص". *"آل" در قرآن بیش‌تر به معنای "پیروان" است؛ یعنی قوم و گروهی که پیرو شخصی دارای مسلک ویژه باشند که آنها را به هم پیوند داده است؛ پس از این معنا، "آل" به ترتیب در معانی "اهل و خانواده" "شخص" و "نزدیکان خاص" به کار رفته است.

اهل و خانواده

این معنا، شایع‌ترین معنای "آل" است؛ از این رو، هنگام کاربرد این واژه بدون قرینه، فقط این معنا به ذهن می‌آید. شاید تبادر معنای خانواده موجب شده تا بعضی لغویان، آن را فقط به همین معنا بدانند. به نظر برخی لغویان، "آل" در اصل، "اهل" بوده، "هاء" به "همزه" تبدیل؛ سپس تخفیف شده و کلمه "آل" پدید آمده است؛ زیرا مصغّر کلمه "آل"، "اُهَیْل" است و تصغیر، کلمات عرب را به ریشه لغوی آنها باز می‌گرداند.

برخی از لغویان و مفسّران نیز همین نظر را تأیید کرده‌اند . برخی، از جمع بین آیه إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنَاهُمْ بِسَحَرٍ و قَالُوا يَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصِيبُهَا مَا أَصَابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ نتیجه می‌گیرند که آل، همان اهل است

شیخ طوسی نیز در آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ "آل" را به معنای "اهل" می‌داند.

گروهی دیگر از مفسّران نیز همین معنا را برای "آل" در آیات ذیل پذیرفته‌اند: إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنَاهُمْ بِسَحَرٍ، فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ، إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ

در چند جای قرآن، از جمله در آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ و أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا آل به معنای فرزندان آمده؛ امّا منافاتی با معنای "اهل" ندارد؛ چرا که بارزترین مصداق اهل و خانواده هرکسی فرزندان اویند. گرچه شایع‌ترین معنای "آل"، "اهل" است، تفاوت‌هایی بین کاربرد این دو وجود دارد؛ از جمله، "آل" برخلاف "اهل" به زمان، مکان و کلمات نکره اضافه نمی‌شود؛ هم‌چنین "آل" برخلاف "اهل" بیش‌تر به افراد شریف و با فضیلت (در دنیا یا آخرت) اضافه می‌شود؛ ازاین رو، در قرآن، مضافٌ‌الیه "آل" یا نام پیامبر a است یا "فرعون" که بزرگ و فرمان‌روای قوم خود بوده است.

پیروان

این معنا (پیروان کسی که آیین و مسلک خاّصی دارد) در قرآن بیش از معانیِ دیگر آمده است. در آیه كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ از لشکر فرعون به "آل" تعبیر شده؛ چون با او بر یک عقیده بودند. * آل، در آیه أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ نیز به همین معنا است؛ زیرا فرعون، فرزند نداشته، و پدر، عمو، برادر و نزدیکان خاصّ وی نبوده‌اند تا خاندان و اهلش مراد باشد؛ پس پیروان وی منظور است؛ بنابراین، مقصود در سیزده آیه‌ای که در آنها "آل‌فرعون" آمده، پیروان فرعون است، نه اهل و خانواده او. پیش از این گذشت که در ریشه لغوی "آل" دو نظر وجود دارد که یکی از آنها در ذیل معنای "اهل" ذکر شد. رأی دیگر این‌است که "آل" از کلمه دیگری گرفته نشده؛ بلکه اصلِ آن، "اَوْل" به معنای رجوع و بازگشت و مصغَّرش "أُوَیْل" است، نه "أُهَیْل"؛ در این صورت، تناسب آل با معانیِ چهارگانه حفظ می‌شود؛ چرا که با این ریشه لغوی، آلِ شخص به کسانی گفته می‌شود که به سبب خویشاوندی یا با عنوان یا روش و دین به او منسوب باشند؛ پس تفاوت "اهل" با "آل" در این است که در "اهل"، "انس و الفت" با شخص، و در "آل" رجوع به شخص اصل قرار می‌گیرد. براساس رأی این گروه از لغویان، بعید نیست که آل، "مشترک لفظی" و معانی مذکور، حقیقی باشد نه مجازی.

شخص

گاهی مقصود از آلِ فلان، خودِ شخص است. دلیل‌ اینکه ‌از شخص، به آل او تعبیر می‌کنند، توجّه دادنِ دیگران به مقام و شأن او است . این معنا، هم مورد نظر مفسّران است و هم در اشعار عرب آمده. به نظر برخی مفسّران، در آیه وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ ، إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ مقصود، شخصِ موسی، هارون، ابراهیم و عمران است؛ همان‌گونه که مراد از "آل ابی‌بکر" در بیت زیر، شخص ابوبکر است: "ولاتبك ميتاً بعد ميتٍ أحبّه علي و عبّاس وآل أبي‌بكر"

نزدیکان خاص

چهارمین معنای واژه "آل"، کسانی هستند که رابطه خاصّی با انسان دارند؛ چه این رابطه از طریق خویشاوندی و نزدیکی با فرد حاصل شود، چه با دوستی؛ براین اساس، منظور از آل‌محمد a، نزدیکان خاصّ حضرت خواهد بود.

علامه طباطبایی، براساس همین معنا، مقصود از "آل ابراهیم" و "آل عمران" در آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ را نزدیکانِ خاصّ ابراهیم و عمران و کسانی می‌داند که به آن دو ملحق می‌شوند

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱