آزادی بیان در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

آزادی بیان از لوازم آزادی اندیشه است و اسلام که بر بنیان اندیشه و خردورزی استوار است مخالفان فکری خود را به رویارویی فراخوانده است. البته آزادی بی قید شرط نبوده و دارای قوانین و ضوابطی است.

مقدمه

اندیشه انسان در قالب بیان گفتاری، نوشتاری و رفتاری جلوه‌گر می‌شود و بدین ترتیب، آزادی بیان از لوازم آزادی اندیشه است و از آن جدا نخواهد بود^[۱]. آموزه‌های اسلام که بر بنیان اندیشه و خردورزی استوار است، مخالفان فکری خویش را به هماوردی و رویارویی اندیشه‌ها فرا خوانده^[۲] و هیچ‌گاه مانعی در برابر بیان اندیشه‌ها ایجاد نکرده است^[۳]. اساساً هر مکتبی که به ایدئولوژی خود باور داشته باشد، طرفدار آزادی اندیشه است^[۴]. این رویکرد از سوی امام خمینی چنین تبیین شده است که آیین اسلام «مستند به برهان» و «متکی به منطق» است؛ بنابراین از آزادی بیان و قلم نمی‌هراسد^[۵]؛ از همین رو ایشان مطبوعات و رسانه‌های نوشتاری را از مهم‌ترین مصادیق بیان افکار و اندیشه‌ها می‌دانست که می‌توانند آرمان‌های مردم و جامعه را منعکس کنند^[۶] و به همین دلیل باید در نشر واقعیت‌های جامعه، مستقل و آزاد باشند^[۷] و همه‌گونه انتقاد را با کمال بی‌طرفی منتشر سازند^[۸]. ایشان در عین حال مطبوعات را به رفتار بر اساس موازین مطبوعاتی و خدمت به ملت سفارش می‌کرد و تأکید می‌کرد معنای آزادی بیان و قلم، نوشتن بر ضد مصالح کشور و توطئه علیه انقلاب نیست و نمی‌توان برای چنین مطبوعاتی احترام قائل شد^[۹]. همچنین از نظر ایشان احزاب سیاسی در چارچوب نظام اسلامی و بر اساس قوانین، اجازه فعالیت دارند و آزادی عمل آنها برقرار است^[۱۰].^[۱۱]

آزادی اندیشه و آزادی بیان

آزادی اندیشه بدون آزادی بیان معنا پیدا نمی‌کند. آزادی بیان یعنی اینکه انسان بتواند آزادانه اندیشه‌ها، اعتقادات و احساسات خود را به صورت طبیعی و مرسوم بیان کند. ادعای وجود آزادی اندیشه در صورتی است که افکار مختلف بدون دخالت و منع؛ مطرح، نقد و ارزیابی شود. از آنجا که انسان موجودی متحرک است و آزادی برای صیرورت او ضرورت دارد، بنابراین می‌توان گفت که آزادی بیان یکی از مصادیق آزادی دارای ارزش است. اسلام چون آزادی را در جهت تحول و رشد و تکامل بشر می‌خواهد، در هیچ جا مانع این گونه آزادی نشده و حتی مشوق هم بوده است. حضرت علی (ع) در این زمینه می‌فرماید: «اضْرِبُوا بَعْضَ الرَّأْيِ بِبَعْضٍ يَتَوَلَّدُ مِنْهُ الصَّوَابُ»^[۱۲] افکار را با یکدیگر مواجه کنید تا از آنها رأی درست زاده شود؛ چراکه آزاداندیشی و بیان آن زایش و و تولد ایجاد می‌کند، افکار نو پدید می‌آید و انسان به سمت تعالی قدم برمی‌دارد. امام خمینی معتقدند آزادی آراء در اسلام از زمان ائمه و پیامبر اکرم بود، مخالفان حرف‌هایشان را می‌زدند؛ چراکه اسلام دلیل و حجت دارد و هر کس دلیل یا حجت داشته باشد از آزادی بیان نمی‌ترسد^[۱۳]. قرآن کریم انسان‌ها را به گوش دادن سخن‌ها و انتخاب بهترین‌ها تشویق می‌کند ﴿الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾^[۱۴]. امام خمینی به این امر تصریح می‌کند که باید با تبادل افکار و اندیشه‌های سازنده، مسیر رقابت‌ها از آلودگی، انحراف، افراط و تفریط پاک شود^[۱۵]. با توجه به آنچه گفته شد دور از انتظار نیست که آزادی بیان بعضی ضوابط و محدوده‌هایی هم دارد که مصالح نوعی و عمومی آن را ایجاب می‌کند. مهم‌ترین آنها حرمت خصوصی افراد، رعایت مرز اخلاقی، حفظ اسرار جامعه و مصالح عمومی آن جامعه است که همه کشورها در این منظر متفق‌القول هستند^[۱۶].

منابع

پانویس

↑ منتسکیو، روح القوانین، ترجمه علی‌اکبر مهتدی، ج۱، ص۵۹۰.
↑ ﴿فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ﴾ «پس اگر راست می‌گویند گفتاری مانند آن بیاورند» سوره طور، آیه ۳۴؛ ﴿قُلْ فَأْتُوا بِكِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ «بگو: اگر راست می‌گویید (خود) کتابی از سوی خداوند بیاورید که از آن دو رهنمون‌تر باشد تا من از آن پیروی کنم» سوره قصص، آیه ۴۹؛ ﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾ «بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند تا مانند این قرآن آورند هر چند یکدیگر را پشتیبانی کنند همانند آن نمی‌توانند آورد» سوره اسراء، آیه ۸۸.
↑ رقیه تمیمی، بررسی مفهوم آزادی و قانون در اندیشه‌های امام خمینی، جان لاک و منتسکیو، ص۲۰۳.
↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج۲۴، ص۱۲۳.
↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۱۰، ص۸۱.
↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۷، ص۳۲۳.
↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۴، ص۲۶۶.
↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۰۸.
↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۷، ص۳۲۰.
↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۵، ص۵۲۰؛ ج۱۴، ص۳۴۳.
↑ فاضل قانع، حمید، مقاله «آزادی»، دانشنامه امام خمینی، ج۱.
↑ غررالحکم، ص۴۴۳، حدیث ۱۰۰۶۳.
↑ صحیفه امام، ج۶، ص۲۷۷.
↑ «کسانی که گفتار را می‌شنوند آنگاه از بهترین آن پیروی می‌کنند، آنانند که خداوند راهنمایی‌شان کرده است و آنانند که خردمندند» سوره زمر، آیه ۱۸.
↑ حزاب و گروه‌های سیاسی از دیدگاه امام خمینی، ص۸۴.
↑ حسن‌زاده، علی، مقاله «آزادی اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی.

[1] منتسکیو، روح القوانین، ترجمه علی‌اکبر مهتدی، ج۱، ص۵۹۰.

[2] ﴿فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ﴾ «پس اگر راست می‌گویند گفتاری مانند آن بیاورند» سوره طور، آیه ۳۴؛ ﴿قُلْ فَأْتُوا بِكِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ «بگو: اگر راست می‌گویید (خود) کتابی از سوی خداوند بیاورید که از آن دو رهنمون‌تر باشد تا من از آن پیروی کنم» سوره قصص، آیه ۴۹؛ ﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾ «بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند تا مانند این قرآن آورند هر چند یکدیگر را پشتیبانی کنند همانند آن نمی‌توانند آورد» سوره اسراء، آیه ۸۸.

[3] رقیه تمیمی، بررسی مفهوم آزادی و قانون در اندیشه‌های امام خمینی، جان لاک و منتسکیو، ص۲۰۳.

[4] مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج۲۴، ص۱۲۳.

[5] امام خمینی، صحیفه امام، ج۱۰، ص۸۱.

[6] امام خمینی، صحیفه امام، ج۷، ص۳۲۳.

[7] امام خمینی، صحیفه امام، ج۴، ص۲۶۶.

[8] امام خمینی، صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۰۸.

[9] امام خمینی، صحیفه امام، ج۷، ص۳۲۰.

[10] امام خمینی، صحیفه امام، ج۵، ص۵۲۰؛ ج۱۴، ص۳۴۳.

[11] فاضل قانع، حمید، مقاله «آزادی»، دانشنامه امام خمینی، ج۱.

[12] غررالحکم، ص۴۴۳، حدیث ۱۰۰۶۳.

[13] صحیفه امام، ج۶، ص۲۷۷.

[14] «کسانی که گفتار را می‌شنوند آنگاه از بهترین آن پیروی می‌کنند، آنانند که خداوند راهنمایی‌شان کرده است و آنانند که خردمندند» سوره زمر، آیه ۱۸.

[15] حزاب و گروه‌های سیاسی از دیدگاه امام خمینی، ص۸۴.

[16] حسن‌زاده، علی، مقاله «آزادی اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]