حسان بن مهران اسدی

حسان بن مهران اسدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسان بن مهران اسدی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حسان بن مهران، تنها در یکی از اسناد تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از الخصال شیخ صدوق ذکر شده است:

«حَسَّانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ الْتَمِسْهَا لَيْلَةَ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ وَ لَيْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ».

شرح حال راوی

مراد از عنوان یاد شده، حسان بن مهران الجمال الکوفی الأسدی از راویان امامی و معروف کوفه و برادر صفوان بن مهران جمال است که در کتب رجالی قدما مانند رجال البرقی، رجال النجاشی، الفهرست و رجال طوسی، نیز در لسان المیزان ابن حجر عسقلانی عنوان شده است و در اسناد و طرق روایات نیز واقع گردیده و با عنوان «حسان»، حسان الجمال ، حسان بن مهران، ابو علی حسان بن مهران النخعی و حسان أبی علی الجمال روایت کرده و دارای یک اثر علمی بوده که شماری از اصحاب ائمه(ع) از جمله علی بن نعمان آن را روایت کرده است.

ابن حجر عسقلانی: حسان بن مهران الجمال أخو صفوان؛ كوفي كاهلي و يقال غنوي؛ روي عن أبي جعفر الباقر و ولده جعفر و غيرهما و يقال إنه روي أيضاً عن موسي بن جعفر؛ روي عنه علي بن النعمان و علي بن سيف؛ ذكره الطوسي و ابن النجاشي و الكشي و علي بن الحكم في رجال الشيعة و وثقه الطوسي و ابن النجاشي و قرق الطوسي بين الغنوي و الكوفي و هما واحد و بذلك جزم ابن عقدة.

یادآوری می‌شود در رجال الکشی موجود از حسان بن مهران یاد نشده و شیخ طوسی نیز وی را توثیق نکرده است.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی مشخص نیست؛ ولی نجاشی وی را از راویان امام صادق و امام کاظم(ع) شمرده و برقی او را از اصحاب امام صادق(ع) و شیخ طوسی وی را از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) به شمار آورده‌اند و در اسناد روایات، تنها از امام صادق(ع) روایت کرده است؛ نمونه‌ها:

1. «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ حَسَّانَ الْجَمَّالِ قَالَ: حَمَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) مِنَ الْمَدِينَةِ إِلَى مَكَّةَ فَلَمَّا انْتَهَيْنَا إِلَى مَسْجِدِ الْغَدِيرِ نَظَرَ إِلَى مَيْسَرَةِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ ذَلِكَ مَوْضِعُ قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ صحَيْثُ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى الْجَانِبِ الْآخَرِ فَقَالَ ذَلِكَ مَوْضِعُ فُسْطَاطِ أَبِي فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ سَالِمٍ مَوْلَى أَبِي حُذَيْفَةَ وَ أَبِي عُبَيْدَةَ الْجَرَّاحِ فَلَمَّا أَنْ رَأَوْهُ رَافِعاً يَدَيْهِ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا إِلَى عَيْنَيْهِ تَدُورُ كَأَنَّهُمَا عَيْنَا مَجْنُونٍ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ(ع)بِهَذِهِ الْآيَةِ ﴿وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ * وَمَا هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ﴾».
2. «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ حَسَّانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ الْتَمِسْهَا فِي لَيْلَةِ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ أَوْ لَيْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ».
3. «... حَسَّانُ بْنُ مِهْرَانَ الْجَمَّالُ قَالَ: قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ يَا حَسَّانُ أَ تَزُورُ قُبُورَ الشُّهَدَاءِ قِبَلَكُمْ قُلْتُ أَيُّ الشُّهَدَاءِ قَالَ عَلِيٌّ وَ حُسَيْنٌ قُلْتُ إِنَّا لَنَزُورُهُمَا فَنُكْثِرُ قَالَ أُولَئِكَ الشُّهَدَاءُ الْمَرْزُوقُونَ فَزُورُوهُمْ وَ افْزَعُوا عِنْدَهُمْ بِحَوَائِجِكُمْ فَلَوْ يَكُونُونَ مِنَّا كَمَوْضِعِهِمْ مِنْكُمْ لَاتَّخَذْنَاهُمْ هِجْرَةً».

استادان و شاگردان راوی

حسان بن مهران از کسانی مانند صالح بن میثم تمار، أبی داوود السبیعی، هاشم بن أبی عمارة الجنبی، زید الشحام، عمیره، و... روایت کرده که از استادان وی به شمار می‌روند و گروهی همچون سیف بن عمیره، حماد بن یعلی، علی بن سیف بن عمیره، أبو عبدالله زکریا بن محمد المؤمن، احمد بن محمد بن أبی نصر بزنطی، علی بن الحکم، عبدالصمد بن بشیر عرامی، داوود بن فرقد، حماد بن عثمان و... از او روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی شمرده می‌گردند.

مذهب راوی

حسان بن مهران از راویان امامی است و از این جهت نام وی در رجال النجاشی که به راویان امامی مذهب اختصاص دارد، عنوان شده است و محتوای روایاتش نیز آن را تأیید می‌کند؛ برای نمونه: «يُونُسُ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ حَسَّانَ الْجَمَّالِ عَنْ عَمِيرَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ أُمِرَ النَّاسُ بِمَعْرِفَتِنَا وَ الرَّدِّ إِلَيْنَا وَ التَّسْلِيمِ لَنَا ثُمَ قَالَ وَ إِنْ صَامُوا وَ صَلَّوْا وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ جَعَلُوا فِي أَنْفُسِهِمْ أَنْ لَا يَرُدُّوا إِلَيْنَا كَانُوا بِذَلِكَ مُشْرِكِينَ».

جایگاه حدیثی راوی

در وثاقت و جلالت راوی تردیدی نیست، چنان که نجاشی با تعبیر "ثقة ثقة، أصح من صفوان و أوجه" از وی یاد کرده است.

علامه حلی، ابن داوود و دیگر رجالیان نیز بر وثاقت او تصریح نموده و راویان جلیل القدری مانند حماد بن عثمان و احمد بن محمد بن أبی نصر بزنطی که از اصحاب اجماع هستند، از وی روایت کرده‌اند.

اتحاد حسان بن مهران الجمال الکوفی با حسان بن مهران الغنوی الکوفی

شیخ طوسی در الفهرست از حسان بن مهران الجمال نام برده و او را صاحب کتاب معرفی نموده است؛ ولی در رجال خودش افزون بر حسان بن مهران الجمال از حسان بن مهران الغنوی نیز یاد کرده است؛ نیز برقی در کتاب رجال البرقی، از این رو در میان رجالیان بحث شده که آیا این دو عنوان، دو راوی مستقل هستند؛ یا یک راوی‌اند؟ دو دیدگاه وجود دارد: بعضی به اتحاد معتقد شدند؛ مانند نجاشی ، علامه حلی ، ابن حجر عسقلانی ، اردبیلی، میرزای استرآبادی ، سید مصطفی تفرشی و برخی به تغایر باورمند شدند؛ نظیر برقی ، شیخ طوسی ، ابن داوود ، جابلقی و مامقانی.

یادآوری ضروری: این اختلاف ثمره عملی ندارد؛ زیرا اولاً صاحب کتاب حسان بن مهران جمال است که ثقه است و ثانیاً در اسناد روایات، یک روایت هم از حسان بن مهران غنوی یافت نشده است، از این رو آیة الله خویی نوشته است: ثم إنه علي فرض تعددهما فإن كان الواقع في السند، هو حسان الجمال، فالمراد به هو الثقة، لاشتهاره بهذا الوصف، و لذا عبر الشيخ عنه في طريقه إلي حسان بن مهران الجمال بالحسان الجمال، و كذلك الحال إذا كان الواقع في السند حسان بن مهران من دون توصيف، فيما إذا كان الراوي عنه علي بن النعمان، فإنك قد عرفت من النجاشي و الشيخ أنه الراوي لكتابه، بل الأمر كذلك فيما إذا كان الراوي عنه غير علي بن النعمان، و ذلك فإن الجمال هو المعروف المشهور الذي روي كتابه عدة من أصحابنا، علي ما عرفت من النجاشي، و الغنوي لم تثبت له و لا رواية واحدة، و عليه فلا يبقي أثر للبحث عن الإتحاد، و عدمه.

جستارهای وابسته

• صفوان بن مهران جمال (برادر)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶