حبیب احول خثعمی سجستانی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حبیب احول خثعمی سجستانی است. حبیب احول خثعمی سجستانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حبیب احول خثعمی سجستانی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حبیب الأحول، تنها در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از کتاب الکافی واقع گردیده است:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِي طَلْحَةَ عَنْ حَبِيبٍ الْأَحْوَلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللَّهُ إِصْلَاحٌ بَيْنِ النَّاسِ إِذَا تَفَاسَدُوا وَ تَقَارُبٌ بَيْنِهِمْ إِذَا تَبَاعَدُوا».

شرح حال راوی

عنوان حبیب الأحول تنها در سند روایت مذکور قرار گرفته و در سند هیچ روایت دیگری واقع نشده و در کتب رجال نیز ذکر نشده است؛ لکن عنوان حبیب الأحول الخثعمی در رجال الطوسی در اصحاب امام صادق(ع)، عنوان حبیب الخثعمی در الفهرست شیخ طوسی و عنوان حبیب المعلل الخثعمی در رجال النجاشی ذکر شده است.

آیة الله خویی در عنوان حبیب الأحول الخثعمی با اشاره به روایت یاد شده نوشته است: الظاهر أنه غیر حبیب بن معلل الخثعمي وذلك لعد الشيخ إياهما في أصحاب الصادق(ع) ولی تحقیق در مسئله این است که عناوین مذکور متحدند و همه از یک شخص حکایت می‌نمایند.

حبیب خثعمی

حبیب الخثعمی، تنها یک بار در اسناد روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از کتاب الکافی واقع شده است: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): أَفَاضِلُكُمْ أَحْسَنُكُمْ أَخْلَاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَكْنَافاً الَّذِينَ يَأْلَفُونَ وَ يُؤْلَفُونَ وَ تُوَطَّأُ رِحَالُهُمْ».

شرح حال راوی

در کتب رجال و در اسناد و طرق روایات، با عناوین متعددی مانند حبیب الأحول، حبیب الأحول الخثعمی، حبیب الخثعمی، حبیب بن المعلل الخثعمی، حبیب بن معلی و حبیب السجستانی روبه رو هستیم که در یک نگاه می‌‌توان آنها را در سه عنوان قسمت کرد:

1. عنوان رجالی
   1. حبیب بن المعلل الخثعمی المدائنی. حبيب بن المعلل الخثعمي المدائني روي عن أبي عبدالله و أبي الحسن و الرضا(ع)، ثقة ثقة صحيح. له كتاب رواه محمد بن أبي عمير أخبرنا ابن نوح، عن ابن حمزة الطبري، عن ابن بطة، عن الصفار، عن أحمد بن محمد بن عيسي، عن ابن أبي عمير، عن حبيب؛ حبيب بن المعلي الخثعمي؛ ذكره الطوسي و ابن النجاشي في رجال الشيعة و قال علي بن الحكم: كان صحيح الرواية معروفا بالدين و الخير؛ يروي عنه ابن أبي عمير؛ حبيب بن العلاء (أو المعلي أو المعلل) (؟؟؟) السجستاني ذكره الطوسي في رجال الشيعة و ذكر عنه أبو عمرو الكشي أنه سمع من جعفر الصادق قصة في الكتاب الذي أنزل علي موسي فجعله عند هارون و استمر عند ذريته إلي أن أضاعه بعضهم و ساقها مطولة و آثار الوضع لايحة عليها و قد ذكرتها بتمامها في ترجمه يغوث من كتابي الإصابة في تمييز الصحابة.
   2. حبیب الخثعمی. له أصل، رويناه بالإسناد الأول (أخبرنا به عدة من أصحابنا، عن أبي المفضل) عن ابن بطة، عن أحمد بن محمد بن عيسي، عن ابن أبي عمير، عنه.
   3. حبیب بن المعلل الخثعمی؛ مولی کوفی.
   4. حبیب بن المعلی السجستانی. من أصحاب أبي جعفر محمد بن علي بن الحسين(ع))؛ أصحاب أبي عبدالله جعفر بن محمد(ع) من أدرك من أصحاب أبي جعفر(ع) و روى عنه؛... حبيب بن المعلى سجستاني.
   5. حبیب السجستانی. (أصحاب أبی جعفر(ع)؛ كَانَ مِنْ أَصْحَابِ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) مُنْقَطِعاً إِلَيْهِمَا؛ (من أصحاب أبی محمد علی بن الحسین(ع)) (من أصحاب أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین(ع): روی عنه و عن أبی عبدالله(ع) (من أصحاب أبی عبدالله جعفر بن محمد الصادق(ع): روی عنهما(ع).)
   6. حبیب الأحول الخثعمی. "من أصحاب الصادق(ع)؛ "من أصحاب أبي عبدالله جعفر بن محمد(ع)
2. عنوان روایی
   1. حبیب الأحول.
   2. حبیب بن المعلی. و سأل حبیب بن المعلی أبا عبدالله(ع)....
3. عنوان رجالی و روایی
   1. حبیب الخثعمی. عن ابن أبی عمیر، عن حبیب الخثعمی، عن أبی عبدالله(ع).
   2. حبیب السجستانی.
   3. حبیب بن المعلی الخثعمی. عنه، عن محمد بن زیاد، عن حبیب بن معلی الخثعمی....

یادآوری می‌شود بیشترین کاربرد عناوین یاد شده در اسناد روایات، عنوان حبیب الخثعمی و حبیب السجستانی است.

پرسش: آیا عناوین مذکور، متحد و یکسان هستند و حکایت از یک راوی دارند؛ یا متعدد و چند راوی مستقل‌اند؟ پاسخ: دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارند که بعضی از آنها را یاد می‌کنیم.

علامه تستری به اتحاد عناوین چهارگانه حبیب بن المعلل الخثعمی المدائنی، حبیب الخثعمی، حبیب بن المعلل الخثعمی و حبیب الأحول الخثعمی باور داشته و نوشته است: إتحاد حبيب بن المعلل الخثعمي المذكور في رجال النجاشي مع حبيب الخثعمي المذكور في فهرست الشيخ و حبيب بن المعلل الخثعمي مولي كوفي في رجال الشيخ و اتحاد حبيب الخثعمي -الذي في الفهرست- مع من في النجاشي (حبيب بن المعلل الخثعمي) مقطوع، لاتحاد موضوعهما و اتحاد روايهما و كما لا تنافي بين حبيب الخثعمي (الذي في الفهرست) مع حبيب الأحول الخثعمي (الذي في رجال الشيخ) كذلك لا تنافي بينه و بين حبيب بن المعلل الخثعمي الذي في النجاشي؛ فلم لم ينقل ما فيه؟ فإن قيل: إن الشيخ في رجاله كما عد حبيب الأحول الخثعمي عد حبيب بن المعلل الخثعمي. قلت: إن الشيخ يكرر كثيرا في الرجال عنوان واحد مع التعبير عنه بلفظ واحد لا يحتمل التعدد، فكيف في ما اختلف لفظه و احتمل تعدده. و بالجملة الثلاثة واحد.

آیت الله خویی به اتحاد عناوین سه گانه حبیب بن المعلل الخثعمی المدائنی، حبیب الخثعمی و حبیب بن المعلل الخثعمی معتقد شده؛ ولی حبیب الأحول الخثعمی را مغایر با آنها دانسته است، از این‌رو از وی در عنوان مستقل یاد کرده است.

چنانکه حبیب بن المعلی واقع در سند روایت تهذیب الأحکام را با حبیب بن المعلی واقع در طریق شیخ صدوق در مشیخه، یکی دانسته؛ لکن در اتحادش با حبیب بن المعلل الخثعمی المدائنی، حبیب الخثعمی، حبیب بن المعلل الخثعمی تشکیک کرده و نوشته است که در صورت عدم اتحاد، از راویان مجهول شمرده می‌گردد.

بعضی از محققان پس از یادآوری عنوان‌های متعدد از کتب رجال و اسناد روایات نوشته است: ويتضح مما أشرنا إليه أن القول باتحاد العناوين ربما يعد تسرعا، والله العالم؛ ولی در پایان تحقیق و نتیجه‌گیری آن نوشته است: يظهر من التأمل في كلمات الأعلام من أهل الجرح و التعديل، ومن النظر في أسانيد الروايات أن هناك حبيبان: أحدهما: حبيب الذي يعبر عنه ب: حبيب الأحول تارة، و أخری ب: حبيب الخثعمي؛ والثاني حبيب بن المعلي الخثعمي، أو حبيب السجستاني... وسوف نعيد البحث في حبيب السجستاني فانتظر هذا إذا قلنا باتحاد المعلل و المعلي، كما هو المظنون، والأول حسن، والثاني ثقة ثقة... هذا ما رجح عندي، والله العالم.

بررسی

1. اتحاد حبیب بن المعلل الخثعمی المدائنی که در رجال النجاشی عنوان شده با حبیب الخثعمی که در الفهرست شیخ طوسی ذکر شده، به قرائن ذیل:
   1. وحدت کتاب: هر دو صاحب اثر علمی هستند که نجاشی با تعبیر له کتاب و شیخ طوسی با تعبیر له أصل از آن یاد کردند.
   2. وحدت راوی: راوی کتاب در هر دو ابن ابی عمیر است.
   3. وحدت طریق: عن ابن بطة، عن الصفار، عن أحمد بن محمد بن عيسي، عن ابن أبي عمير (طريق نجاشي)؛ {{عربي|عن ابن بطة، عن أحمد بن محمد بن عیسی، عن ابن أبی عمیر (طریق شیخ طوسی).
   4. وحدت موضوع: موضوع هر دو کتاب رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی یادکرد راویان صاحب اثر است. ذکر حبیب بن المعلل الخثعمی در رجال النجاشی و عدم یادکرد آن در الفهرست شیخ طوسی و ذکر حبیب الخثعمی در الفهرست شیخ طوسی و ذکر نشدن آن در رجال النجاشی نشان می‌دهد که مراد هر دو یک راوی است؛ ولی با دو تعبیر مختلف؛ یکی با تعبیر حبیب بن المعلل الخثعمی (نجاشی) و دیگری با تعبیر حبیب الخثعمی (شیخ طوسی).
2. اتحاد دو عنوان مذکور (حبیب بن المعلل الخثعمی المدائنی و حبیب الخثعمی) با حبیب بن المعلی الخثعمی و حبیب الأحول الخثعمی چون اولاً هر دو از اصحاب امام صادق(ع) هستند و حبیب بن المعلل الخثعمی هم به تصریح نجاشی از امام صادق(ع) روایت کرده است و ثانیاً نام حبیب بن المعلی الخثعمی و حبیب الأحول الخثعمی در سند روایت واقع شده است و انصراف دارد به کسی که در کتب رجال از او یاد شده و دارای کتاب و اصل است، بنابراین مراد از حبیب الأحول در سند الکافی، حبیب الأحول الخثعمی است که متحد است با حبیب بن المعلل الخثعمی در نتیجه ذکر آن در عنوان مستقل از سوی آیة الله خویی و مغایر دانستن آن با حبیب بن المعلل الخثعمی درست نیست. مراد از حبیب بن المعلی الخثعمی در سند روایت تهذیب نیز حبیب بن المعلل الخثعمی است، به قرینه روایت محمد بن زیاد از وی؛ زیرا مراد از محمد بن زیاد، محمد بن أبی عمیر است که راوی کتاب حبیب بن المعلل الخثعمی است، در نتیجه تشکیک در اتحادش با حبیب بن المعلل الخثعمی از سوی آیة الله خویی و مجهول دانستن او نادرست است.
3. اتحاد حبیب بن المعلی که در سند روایت من لا یحضره الفقیه واقع شده است، با حبیب بن المعلل الخثعمی به قرینه اینکه همین روایت در تهذیب الأحکام گزارش شده و در سندش به جای حبیب بن المعلی، حبیب الخثعمی ثبت شده است:
   1. «وَ سَأَلَ حَبِيبُ بْنُ الْمُعَلَّى- أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَقَالَ لَهُ إِنِّي رَجُلٌ كَثِيرُ السَّهْوِ فَمَا أَحْفَظُ صَلَاتِي إِلَّا بِخَاتَمِي أُحَوِّلُهُ مِنْ مَكَانٍ إِلَى مَكَانٍ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ».
   2. «عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ السَّرَّاجِ عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ قَالَ: شَكَوْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) كَثْرَةَ السَّهْوِ فِي الصَّلَاةِ فَقَالَ أَحْصِ صَلَاتَكَ بِالْحَصَى أَوْ قَالَ احْفَظْهَا بِالْحَصَى».

افزون بر این، در مشیخه من لا یحضره الفقیه چنین آمده است: وما كان فيه عن حبيب بن المعلي فقد رؤيته عن أبيه عن سعد بن عبدالله، عن محمد بن الوليد الخزاز، عن حماد بن عثمان، عن حبيب بن المعلي الخثعمي.

نتیجه: عناوین ذیل متحد هستند و از یک راوی حکایت دارند:

1. حبیب بن المعلل الخثعمی المدائنی (رجال النجاشی).
2. حبیب الخثعمی (الفهرست شیخ طوسی).
3. حبیب بن المعلل الخثعمی؛ مولی کوفی (رجال الطوسی).
4. حبیب الأحول الخثعمی (رجال الطوسی).
5. حبیب الأحول (روایت الکافی).
6. حبیب بن المعلی (روایت من لا یحضره الفقیه).
7. حبیب بن المعلی الخثعمی (روایت تهذیب الأحکام).
8. حبیب (روایت کامل الزیارات).

حبیب بن المعلی السجستانی (رجال البرقی و رجال الطوسی) و حبیب السجستانی (رجال البرقی، رجال الکشی و رجال الطوسی) و حبیب بن المعلل الخثعمی یکی نیستند، به جهت بعد طبقه و قرائن دیگری که تفصیل آن در عنوان حبیب السجستانی خواهد آمد.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و درگذشت حبیب الخثعمی مشخص نیست؛ ولی نجاشی او را از راویان امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) شمرده است و در اسناد روایات از امام صادق و امام کاظم(ع) روایت کرده است؛ نمونه‌ها:

1. «حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: أَحِبُّوا لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّونَ لِأَنْفُسِكُمْ».
2. «أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ حَبِيبِ بْنِ عَلِيٍّ، قَالَ: كُنْتُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ نَحْنُ مُجَاوِرُونَ، وَ كَانَ هِشَامُ بْنُ الْأَحْمَرِ يَجْلِسُ مَعَنَا فِي الْمَجْلِسِ، فَنَحْنُ يَوْماً فِي ذَلِكَ الْمَجْلِسِ فَأَتَانَا سَعِيدٌ الْأَزْرَقُ وَ ابْنُ أَبِي الْأَصْبَغِ، فَقَالَ لِهِشَامٍ: إِنِّي قَدْ جِئْتُكَ فِي حَاجَةٍ وَ هِيَ يَدٌ تَتَّخِذُهَا عِنْدِي وَ عَظُمَ الْأَمْرُ، وَ قَالَ: مَا هُوَ؟ قَالَ: مَعْرُوفٌ أَشْكُرُكَ عَلَيْهِ مَا بَقِيتُ، فَقَالَ هِشَامٌ: هَاتِهَا، قَالَ: تَسْتَأْذِنُ لِي عَلَى أَبِي الْحَسَنِ(ع)، وَ تَسْأَلُهُ أَنْ يَأْذَنَ لِي فِي الْوُصُولِ إِلَيْهِ، قَالَ لَهُ: نَعَمْ، أَنَا أَضْمَنُ لَكَ ذَلِكَ. فَلَمَّا دَخَلَ عَلَيْنَا سَعِيدٌ وَ هُوَ شِبْهُ الْوَالِهِ، فَقُلْتُ لَهُ: مَا لَكَ؟ فَقَالَ: ابْغِ لِي هِشَاماً، فَقُلْتُ لَهُ: اجْلِسْ فَإِنَّهُ يَأْتِي، فَقَالَ: إِنِّي لَأُحِبُّ أَنْ أَلْقَاهُ، فَلَمْ يَلْبَثْ أَنْ جَاءَ هِشَامٌ، فَقَالَ لَهُ سَعِيدٌ: يَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّي قَدْ سَأَلْتُكَ مَا قَدْ عَلِمْتَ، فَقَالَ لَهُ: نَعَمْ، قَدْ كَلَّمْتُ صَاحِبَكَ فَأَذِنَ لَكَ. فَقَالَ لَهُ سَعِيدٌ: فَإِنِّي لَمَّا انْصَرَفْتُ جَاءَنِي جَمَاعَةٌ مِنَ الْجِنِّ، فَقَالُوا: مَا أَرَدْتَ بِطَلِبَتِكَ إِلَى هِشَامٍ يُكَلِّمُ لَكَ إِمَامَكَ، أَرَدْتَ الْقُرْبَةَ إِلَى اللَّهِ بِأَنْ تُدْخِلَ عَلَيْهِ مَا يَكْرَهُ، وَ تُكَلِّفَهُ مَا لَا يُحِبُّ، إِنَّمَا عَلَيْكَ أَنْ تُجِيبَ إِذَا دُعِيتَ، وَ إِذَا فَتَحَ بَابَهُ تَسْتَأْذِنُ، وَ إِلَّا جُرْمُكَ فِي تَرْكِهِ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ تُكَلِّفَهُ مَا لَا يُحِبُّ، فَأَنَا أَرْجِعُ فِيمَا كَلَّفْتُكَ فِيهِ، وَ لَا حَاجَةَ لِي فِي الرُّجُوعِ إِلَيْهِ ثُمَّ انْصَرَفَ، فَقَالَ لَنَا هِشَامٌ: أَ مَا عَلِمْتَ يَا أَبَا الْحَسَنِ بِهَا، قَالَ: فَإِنْ كَانَ الْحَائِطُ كَلَّمَنِي فَقَدْ كَلَّمَنِي، أَوْ رَأَيْتُ فِي الْحَائِطِ شَيْئاً فَقَدْ رَأَيْتُهُ فِي وَجْهِهِ».
3. «وَ رَوَى أَبُو حَمْزَةَ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: كُنْتُ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ مُعْتَكِفاً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ، فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ، إِذْ جَاءَنِي حَبِيبٌ الْأَحْوَلُ بِكِتَابٍ مَخْتُومٍ مِنْ أَبِي الْحَسَنِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) قَدْرَ أَرْبَعِ أَصَابِعَ، فَقَرَأْتُهُ، فَكَانَ فِي كِتَابِهِ: إِذَا قَرَأْتَ الْكِتَابَ الصَّغِيرَ الْمَخْتُومَ، الَّذِي فِي جَوْفِ كِتَابِكَ، فَأَحْرِزْهُ حَتَّى أَطْلُبَهُ مِنْكَ. قَالَ: فَأَخَذْتُ الْكِتَابَ وَ أَدْخَلْتُهُ بَيْتَ بَزِّي، فَجَعَلْتُهُ فِي جَوْفِ صُنْدُوقٍ مُقَفَّلٍ، فِي جَوْفِ قِمَطْرٍ مُقَفَّلٍ، وَ بَيْتُ الْبَزِّ مُقَفَّلٌ، وَ مَفَاتِيحُ هَذِهِ الْأَقْفَالِ فِي حُجْرَتِي، فَإِذَا كَانَ اللَّيْلِ فَهِيَ تَحْتَ رَأْسِي، وَ لَيْسَ يَدْخُلُ بَيْتَ بَزِّي أَحَدٌ غَيْرِي. فَلَمَّا حَضَرَ الْمَوْسِمَ خَرَجْتُ إِلَى مَكَّةَ وَ مَعِي جَمِيعُ مَا كَتَبَ لِي مِنْ حَوَائِجِهِ، فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَيْهِ قَالَ: يَا عَلِيُّ، مَا فَعَلَ الْكِتَابُ الصَّغِيرُ الَّذِي كَتَبْتُ إِلَيْكَ، وَ قُلْتُ احْتَفِظْ بِهِ؟ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، عِنْدِي. قَالَ: أَيْنَ؟ قُلْتُ: فِي بَيْتِ بَزِّي، قَدْ أَحْرَزْتُهُ، وَ الْبَيْتُ لَا يَدْخُلُهُ غَيْرِي. قَالَ: يَا عَلِيُّ، إِذَا نَظَرْتَ إِلَيْهِ أَ لَيْسَ تَعْرِفُهُ؟ قُلْتُ: بَلَى، وَ اللَّهِ، لَوْ كَانَ بَيْنَ أَلْفِ كِتَابٍ لَأَخْرَجْتُهُ. فَرَفَعَ مُصَلًّى تَحْتَهُ فَأَخْرَجَهُ إِلَيَّ، فَقَالَ: قُلْتُ: إِنَّ فِي الْبَيْتِ صُنْدُوقٌ، فِي جَوْفِ قِمَطْرٍ مُقَفَّلٍ، وَ فِي جَوْفِ الْقِمَطْرِ حُقٌّ مُقَفَّلٌ، وَ هَذِهِ الْمَفَاتِيحُ مَعِي فِي حُجْرَتِي بِالنَّهَارِ، وَ تَحْتَ رَأْسِي بِاللَّيْلِ؟ ثُمَّ قَالَ: يَا عَلِيُّ، احْتَفِظْ بِهِ، فَلَوْ تَعْلَمُ مَا فِيهِ لَضَاقَ ذَرْعُكَ. قُلْتُ: قَدْ وَصَفْتُ لَكَ، فَمَا أَغْنَى إِحْرَازِي. قَالَ عَلِيٌّ: فَرَجَعْتُ إِلَى الْكُوفَةِ وَ الْكِتَابُ مَعِي مُحْتَفَظٌ بِهِ فِي جُبَّتِي. فَكَانَ الْكِتَابُ مُدَّةَ حَيَاةِ عَلِيٍّ فِي جُبَّتِهِ، فَلَمَّا مَاتَ جِئْتُ أَنَا وَ مُحَمَّدٌ، فَلَمْ يَكُنْ لَنَا هَمٌّ إِلَّا الْكِتَابُ، فَفَتَقْنَا الْجُبَّةَ مَوْقِعَ الْكِتَابِ، فَلَمْ نَجِدْهُ، فَعَلِمْنَا بِعُقُولِنَا أَنَّ الْكِتَابَ قَدْ صَارَ إِلَيْهِ كَمَا صَارَ فِي الْمَرَّةِ الْأُولَى».

روایت راوی از امام باقر(ع)

از بعضی اسناد برداشت می‌شود که حبیب الخثعمی امام باقر(ع) را ادراک کرده و از آن حضرت روایت کرده است؛ نظیر «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ بَكْرٍ عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) يَقُولُ إِذَا جَلَسَ الرَّجُلُ لِلتَّشَهُّدِ فَحَمِدَ اللَّهَ أَجْزَأَهُ». بر این پایه، بعضی از محققان وی را از راویان امام باقر(ع) به شمار آورده‌اند.

در مقابل، از قرائنی فهمیده می‌شود که عنوان حبیب الخثعمی، مصحّف حبیب الأحمسی است و عنوان صحیح راوی، بکر بن حبیب الأحمسی است؛ برخی از قرائن یاد شده:

1. مضمون این روایت درباره تشهد نماز است که دو روایت در همین راستا از بکر بن حبیب از امام باقر(ع) نقل گردیده‌اند.
   1. «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ بَكْرِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع)عَنِ التَّشَهُّدِ فَقَالَ لَوْ كَانَ كَمَا يَقُولُونَ وَاجِباً عَلَى النَّاسِ هَلَكُوا إِنَّمَا كَانَ الْقَوْمُ يَقُولُونَ أَيْسَرَ مَا يَعْلَمُونَ إِذَا حَمِدْتَ اللَّهَ أَجْزَأَ عَنْكَ».
   2. «الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ بَكْرِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع)أَيَّ شَيْءٍ أَقُولُ فِي التَّشَهُّدِ وَ الْقُنُوتِ قَالَ قُلْ بِأَحْسَنِ مَا عَلِمْتَ فَإِنَّهُ لَوْ كَانَ مُوَقَّتاً لَهَلَكَ النَّاسُ».
2. حبیب الخثعمی از اصحاب امام باقر(ع) شمرده نشده است؛ ولی بکر بن حبیب از اصحاب امام باقر(ع) شمرده شده که از امام صادق(ع) نیز روایت می‌کند.
3. در سند روایت تهذیب الأحکام تصحیف رخ داده و صحیح آن بدین گونه است: أحمد بن محمد، عن ابن أبي عمير، عن سعد، عن بكر بن حبيب الأحمسي.

مراد از سعد که ابن أبی عمیر از وی روایت کرده، سعد بن أبی خلف است که صاحب کتاب و از راویان امام صادق و امام کاظم(ع) بوده و ابن أبی عمیر راوی کتابش است و طریق نجاشی به کتاب ایشان این است: أخبرنا ابن نوح، عن الحسن بن حمزة، عن ابن بطة قال: حدثنا محمد بن الحسن الصفار، عن أحمد بن محمد بن عيسي، عن ابن أبي عمير، عنه به.

طریق نجاشی همخوانی دارد با سند روایت تهذیب الأحکام؛ زیرا مراد از احمد بن محمد در اول سند تهذیب الأحکام، احمد بن محمد بن عیسی است که از ابن ابی عمیر روایت کرده است و ایشان روایت کرده از سعد یعنی سعد بن أبی خلف و او روایت کرده از بکر بن حبیب الأحمسی.

بر این اساس، حبیب خثعمی از اصحاب امام باقر(ع) نبوده و روایتی از آن حضرت نقل نکرده است.

استادان و شاگردان راوی

حبیب الخثعمی از عبدالله بن ابی یعفور روایت کرده است که از مشایخ او به شمار می‌رود؛ همچنین کسانی مانند عبدالله بن عثمان ابو اسماعیل السراج، سعد بن بکر، حماد بن عثمان الناب، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، محمد بن ابی عمیر، القاسم بن محمد الجوهری، علی بن اسماعیل المیثمی، علی بن الحسن بن رباط، عبدالله بن مسکان و عبدالله بن مغیرة البجلی از راویان او شمرده می‌شوند.

مذهب راوی

به دلایلی، حبیب الخثعمی را باید از راویان امامی به شمار آورد:

1. یادکرد نام وی در رجال النجاشی که به راویان صاحب اثر امامی اختصاص دارد.
2. مضامین روایاتش؛ نمونه‌ها:
   1. «وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ وَ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ حَبِيبٍ قَالَ: قَالَ لَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع)مَا أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْكُمْ إِنَّ النَّاسَ سَلَكُوا سُبُلًا شَتَّى مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَ بِهَوَاهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَ بِرَأْيِهِ وَ إِنَّكُمْ أَخَذْتُمْ بِأَمْرٍ لَهُ أَصْلٌ وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ لِحَبِيبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع)قَالَ: إِنَّ النَّاسَ أَخَذُوا هَكَذَا وَ هَكَذَا فَطَائِفَةٌ أَخَذُوا بِأَهْوَائِهِمْ وَ طَائِفَةٌ قَالُوا بِآرَائِهِمْ وَ طَائِفَةٌ قَالُوا بِالرِّوَايَةِ وَ اللَّهُ هَدَاكُمْ لِحُبِّهِ وَ حُبِّ مَنْ يَنْفَعُكُمْ حُبُّهُ عِنْدَهُ».
   2. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ، قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَلِيٍّ، قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الصَّبَّاحِ، قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ عَامِرٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، قَالَ:، كُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ(ع) إِذْ دَخَلَ مُوسَى(ع) فَجَلَسَ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع): يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ هَذَا خَيْرُ وُلْدِي وَ أَحَبُّهُمْ إِلَيَّ، غَيْرَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُضِلُّ قَوْماً مِنْ شِيعَتِنَا، فَاعْلَمْ أَنَّهُمْ قَوْمٌ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ أَزَغْتَ قَلْبِي عَنْ هَؤُلَاءِ! قَالَ: يَضِلُّ بِهِ قَوْمٌ مِنْ شِيعَتِنَا بَعْدَ مَوْتِهِ جَزَعاً عَلَيْهِ فَيَقُولُونَ لَمْ يَمُتْ وَ يُنْكِرُونَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وَ يَدَعُونَ الشِّيعَةَ إِلَى ضَلَالِهِمْ، وَ فِي ذَلِكَ إِبْطَالُ حُقُوقِنَا وَ هَدْمُ دَيْنِ اللَّهِ، يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ فَاللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمْ بَرِيءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُمْ بِرَاءٌ».

جایگاه حدیثی راوی

در وثاقت راوی تردیدی نیست؛ زیرا نجاشی از او با عبارات ثقة ثقة صحیح یاد کرده است و بر این اساس، ابن داوود حلی و علامه حلی نیز او را در بخش یکم از رجال خود که به راویان ثقه و ممدوحان اختصاص دارد، ذکر کرده‌اند.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶